Dyglosja

Dyglosja (z gr. diglossia „dwujęzyczność”) – sytuacja, w której jedna społeczność językowa posługuje się dwiema odmianami języka (systemami językowymi), spełniającymi różne funkcje i mającymi własny zakres zastosowania[1][2]. Charles Ferguson opisał dyglosję jako kontrast między dwoma wariantami językowymi, wyższym (H, high) i niższym (L, low). Stanowi formę społecznego bidialektyzmu lub bilingwizmu[1]. Czasem dochodzi do współistnienia więcej niż dwóch systemów językowych[3].

Według ujęcia Fergusona odmiana niska (zwana również potoczną lub nieformalną) charakteryzuje się niższym prestiżem, mniejszym wsparciem instytucjonalnym, dominacją w domenie nieformalnej oraz prostotą strukturalną[4]. Niekiedy wręcz nie jest postrzegana jako „prawdziwy język”[5]. Jest wariantem używanym w środowisku domowym, przyswajanym w sposób naturalny jako język ojczysty[6][7]. Odmiana wysoka to natomiast wariant stosowany w piśmie (np. w literaturze, poezji, korespondencji, gazetach) i w oficjalnych wypowiedziach ustnych (jak np. wykłady, kazania czy też w programach informacyjnych)[8]. Jej znajomość nabywana jest przede wszystkim na drodze edukacji formalnej[6].

Dyglosja przybiera różne stopnie nasilenia. Może polegać na współistnieniu dwóch odmian (dialektów) tego samego języka, ale w skrajnych przypadkach mowa o odrębnych, nawet niespokrewnionych językach (np. języki hiszpański i guarani w Paragwaju)[9][10]. Pierwotnie pod pojęciem dyglosji rozumiano jednak zróżnicowanie w obrębie (jednego) języka narodowego[10][11].

O pewnej formie dyglosji można mówić w przypadku wszystkich społeczności, w których czyni się rozróżnienie między językiem literackim (standardowym) a nieliterackim[9]. Ferguson zarezerwował pojęcie dyglosji dla sytuacji, w których istnieje silnie zarysowana granica między odmianą niską a wysoką, przy czym odmiana wysoka (standard) nigdy nie służy jako środek swobodnej komunikacji (inaczej niż w przypadku niektórych języków, gdzie standard zbliża się do „zwykłego” języka pewnego regionu lub grupy społecznej – co określono jako sytuację typu „standard-with-dialects”)[10][12]. Można przyjąć, że w sytuacji dyglosji odmiana wysoka nie jest zrozumiała dla użytkowników języka bez edukacji szkolnej[13].

Zjawisko dyglosji jest powszechne m.in. w krajach arabskich, niemieckojęzycznej części Szwajcarii, w Haiti oraz w południowych Indiach[14][15]. Dyglosję opisano też dla języka indonezyjskiego[16]. Sytuacja językowa w Indonezji jest o tyle złożona, że standardowy język narodowy wchodzi w kontakt zarówno z odmianami lokalnymi, jak i zupełnie odrębnymi językami[11][17][18]. Silna i skomplikowana dyglosja występuje również w Chinach (poza odmianą wysoką funkcjonuje mandaryński potoczny wraz z regionalnymi dialektami/językami chińskimi)[19]. W relacji dyglosji występują języki janomamskie z Ameryki Południowej (odmiana wayamo służy jako lingua franca między użytkownikami odmian lokalnych)[20].

Jednoczesne funkcjonowanie czeszczyzny literackiej (spisovná čeština jako odmiana wysoka) i interdialektu ogólnoczeskiego (obecná čeština jako zróżnicowana regionalnie odmiana niska) również bywa podkładane pod pojęcie dyglosji[21][10].

Dyglosja łaciny i greki

Dyglosja zaczęła występować w epoce cesarstwa rzymskiego w łacinie i grece w związku z tendencjami archaistycznymi w literaturze, jakie nasiliły się w II wieku n.e. W efekcie językiem potocznym ludności greckojęzycznej był tzw. dialekt koine (gr. „wspólny”) stanowiący naturalnie rozwijającą się mieszankę dialektów greckich, literaturę natomiast zdominował dialekt attycki z przełomu V i IV wieku p.n.e. (czyli z epoki 600–700 lat wcześniejszej).

Różnice pomiędzy językiem potocznym a literackim zaczęły też od II wieku n.e. stopniowo występować w łacinie, aczkolwiek ostateczny rozpad na czysto literacką „łacinę” oraz mówione „języki romańskie” datuje się dopiero na VIII/IX wiek n.e. Proces ten został wydatnie przyspieszony przez upadek cesarstwa zachodniorzymskiego i ruinę rzymskiej kultury, cywilizacji, a zwłaszcza szkolnictwa.

Współcześnie dyglosja występowała w Grecji pod rządami tzw. pułkowników, kiedy językiem urzędowym była greka „oczyszczona”, tzw. katharewusa, natomiast językiem potocznym – greka „ludowa”, tzw. dimotiki.

Dyglosja języka arabskiego

Przed narodzinami islamu plemiona arabskie mówiły różnymi dialektami, jednak miały wspólny język, tzw. koine poetycką, wykorzystywaną w poezji oraz w kontaktach międzyplemiennych – zawierał on wiele najbardziej powszechnych zwrotów.

W VIII wieku została opracowana przez gramatyków norma języka arabskiego, mająca, zgodnie z intencjami kompilatorów, bazować na koine poetyckiej oraz na języku Koranu spisanego w VII wieku, który do dziś jest dla Arabów najwyższym wzorcem stylistycznym. Język klasyczny nie jest dla nikogo językiem ojczystym i uznawany jest przez niektórych współczesnych językoznawców za język sztuczny.

W złotych wiekach cywilizacji islamu język klasyczny służył tylko literaturze, liturgii i administracji, na co dzień w dalszym ciągu posługiwano się dialektami (których nikt nie potrafił zapisać).

Upadek kalifatu Abbasydów po najeździe Mongołów spowodował regres kultury arabskiej i m.in. zanik znajomości języka klasycznego. Odrodzenie się języka nastąpiło w XIX wieku w okresie modernizacji (efekt kontaktu cywilizacji islamu i Zachodu zapoczątkowany przez próbę podboju Egiptu przez Napoleona).

Również współcześnie język literacki, który wyewoluował z języka klasycznego, łączy świat arabski (i nawet szerzej – świat muzułmański), a na co dzień w dalszym ciągu używa się dialektów. Mimo to Arabowie są przekonani o jedności ich języka mówionego oraz języka literackiego, uważając dialekty za formy nieczyste, ze względu na obecność w nich wpływów z języków obcych, niespotykanych w „czystym” języku Koranu. Na przykład dialekty Północnej Afryki mają wyraźne naleciałości berberskie, punickie, francuskie, włoskie, hiszpańskie, osmańskotureckie i subsaharyjskie, a dialekty używane w Lewancie – aramejskie. Z kolei dialekty jemeńskie mają elementy języka himjaryckiego, języków południowosemickich i języka południowoarabskiego epigraficznego. W porównaniu z językiem klasycznym dialekty cechują się znaczącą przebudową systemu odmiany czasowników i brakiem jakiejkolwiek deklinacji, co jest podobnym zjawiskiem do zaniku deklinacji w językach romańskich pochodzących od łaciny ludowej.

Język literacki jest używany w piśmie głównie w mediach (ogólnoarabska telewizja, gazety). Ponadto wszelka oficjalna korespondencja, dokumenty urzędowe, a także teksty techniczne lub nawet napisy do filmów są sporządzane w literackim języku arabskim. Mówiony język literacki jest charakterystyczny np. dla telewizji Al-Jazeera, w której to korespondenci czy prezenterzy wypowiadają się w MSA. Z drugiej strony prywatna korespondencja (pisemna lub ustna) prowadzona jest w dialektach odpowiednich dla danego regionu. Dotyczy to również lokalnych telewizji, w których wypowiedzi mogą w pełni czerpać z miejscowego dialektu, aby treść była naturalna dla odbiorcy[22]. W krajach arabskich dochodzi do powstawania nowoczesnych standardów, które przyjmują się na dużych obszarach regionalnych lub w dużych ośrodkach miejskich; nie są to odmiany o niskim prestiżu (posługują się nimi wyższe warstwy społeczeństwa), ale nie odpowiadają też klasycznemu językowi arabskiemu[23].

Dyglosja języka mongolskiego

Przez wieki rolę literackiego języka plemion mongolskich pełnił klasyczny język mongolski. Praktycznie nigdy w znanej nam historii mongolskiego piśmiennictwa nie był to język mówiony (najbardziej zbliżony do żywego języka był w XII lub XIII wieku, kiedy to powstał w oparciu o mówione dialekty ludów mongolskich). Mongołowie posługiwali się na co dzień własnymi dialektami, z których z czasem wykształciły się współczesne języki mongolskie. Co więcej, klasyczny język mongolski odczytywany był przez poszczególne plemiona zgodnie z prawidłami gramatycznymi i fonetycznymi ich własnych języków. Pisano jednak w sposób zgodny z regułami języka klasycznego.

Klasyczny język mongolski był w powszechnym użyciu jeszcze w I. połowie XX wieku. Stracił na znaczeniu po wykształceniu po II wojnie światowej nowego języka literackiego opartego na mówionym dialekcie chałchaskim. Obecnie funkcjonuje jeszcze sporadycznie jako język piśmiennictwa Mongołów z terenów Mongolii Wewnętrznej w ChRL.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Pokorný 2009 ↓, s. 135.
  2. ↑ PrzemysławP. Pietrzak PrzemysławP., Zagadnienia języka artystycznego, „Pamiętnik Literacki”, XCVII (2), Instytut Badań Literackich PAN, 2006, s. 127–153 [dostęp 2023-10-04] , patrz s. 147–148.
  3. ↑ Ferguson 1959 ↓, s. 325.
  4. ↑ Pokorný 2009 ↓, s. 135–136.
  5. ↑ Ferguson 1959 ↓, s. 329–330.
  6. ↑ a b Ferguson 1959 ↓, s. 331.
  7. ↑ Sneddon 2003 ↓, s. 523.
  8. ↑ Ferguson 1959 ↓, s. 328–329.
  9. ↑ a b Pokorný 2009 ↓, s. 136.
  10. ↑ a b c d JiříJ. Nekvapil JiříJ., Diglosie, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2021-07-03] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-03]  (cz.).
  11. ↑ a b Sneddon 2003 ↓, s. 520.
  12. ↑ Ferguson 1959 ↓, s. 336–337.
  13. ↑ KatarzynaK. Wąsala KatarzynaK., Modern Spoken Persian in Contemporary Iranian Novels: An analysis of selected 21st century novels, Göttingen: V&R Unipress, 2023, s. 30, ISBN 978-3-8471-1638-7, ISBN 978-3-8470-1638-0, OCLC 1402817486 [dostęp 2024-01-22]  (ang.).
  14. ↑ Ferguson 1959 ↓.
  15. ↑ WilliamW. Bright WilliamW., Introduction: The Dimensions of Sociolinguistics, [w:] WilliamW. Bright (red.), Sociolinguistics: Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference, 1964, The Hague–Paris: Mouton & Co., 1966 (Janua Linguarum. Series Maior 20), s. 11–15, DOI: 10.1515/9783110856507-003, ISBN 978-3-11-085650-7  (ang.), patrz s. 12.
  16. ↑ Sneddon 2003 ↓.
  17. ↑ AntonA. Moeliono AntonA., Contact-induced language change in present-day Indonesian, [w:] TomT. Dutton, Darrell T.D.T. Tryon (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics. Studies and Monographs 77), s. 377–388, DOI: 10.1515/9783110883091.377, ISBN 3-11-012786-5, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768  (ang.), patrz s. 377.
  18. ↑ Dwi NoveriniD.N. Djenar Dwi NoveriniD.N., MichaelM. Ewing MichaelM., HowardH. Manns HowardH., Style and Intersubjectivity in Youth Interaction, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (Contributions to the Sociology of Language 108), s. 12, DOI: 10.1515/9781614516439, ISBN 978-1-61451-643-9, ISBN 978-1-61451-755-9, OCLC 1024046396  (ang.).
  19. ↑ Ferguson 1959 ↓, s. 337–338.
  20. ↑ Ernest C.E.C. Migliazza Ernest C.E.C., Yanomama Diglossia, [w:] William C.W.C. McCormack, Stephen A.S.A. Wurm (red.), Approaches to Language: Anthropological Issues, The Hague–Paris: Mouton Publishers, 1978 (World Anthropology), s. 561–580, DOI: 10.1515/9783110800036.561, ISBN 0-202-90073-8, ISBN 90-279-7660-0, ISBN 978-3-11-080003-6  (ang.), patrz s. 568.
  21. ↑ GrażynaG. Balowska GrażynaG., Problematyka czeszczyzny potocznej nieliterackiej (tzw. obecná čeština) na łamach czasopisma „Naše řeč” w latach dziewięćdziesiątych, „Bohemistyka”, nr 1, Opole 2006, s. 25–46, ISSN 1642-9893 , patrz s. 29.
  22. ↑ Dyglosja języka arabskiego - zmora tłumaczy? [online], Norbert Ślusarczyk - tłumacz języka arabskiego, 20 grudnia 2020 [dostęp 2021-11-17]  (pol.).
  23. ↑ Schilling-Estes 2006 ↓, s. 327.

Bibliografia

  • JanuszJ. Danecki JanuszJ., Współczesny język arabski i jego dialekty, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2000, ISBN 83-88238-22-1, OCLC 830265337 .
  • Charles A.Ch.A. Ferguson Charles A.Ch.A., Diglossia, „Word”, 15 (2), 1959, s. 325–340, DOI: 10.1080/00437956.1959.11659702, ISSN 0043-7956, OCLC 6899320307  (ang.).
  • StanisławS. Kałużyński StanisławS., Klasyczny język mongolski, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 1998, ISBN 83-86483-89-X, OCLC 47090308 .
  • JanJ. Pokorný JanJ., Lingvistická antropologie: jazyk, mysl a kultura, Praha: Grada Publishing, 2009, ISBN 978-80-247-6987-5 [dostęp 2023-10-04]  (cz.).
  • NatalieN. Schilling-Estes NatalieN., Dialect variation, [w:] Ralph W.R.W. Fasold, JeffreyJ. Connor-Linton (red.), An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, s. 311–341, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 254758002  (ang.).
  • JamesJ. Sneddon JamesJ., Diglossia in Indonesian, „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”, 159 (4), 2003, s. 519–549, DOI: 10.1163/22134379-90003741, ISSN 0006-2294, OCLC 6015523066, JSTOR: 27868068  (ang.).
Kontrola autorytatywna (wielojęzyczność):
  • LCCN: sh85037991
  • BNCF: 62529
  • J9U: 987007555313605171