Kozieradka

Kozieradka
Ilustracja
Morfologia gatunku typowego rodzaju – kozieradki pospolitej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bobowce

Rodzina

bobowate

Podrodzina

bobowate właściwe

Rodzaj

Kozieradka

Nazwa systematyczna
Trigonella L.
Sp. Pl. 776. 1753
Typ nomenklatoryczny

Trigonella foenum-graecum L.[3]

Synonimy
  • Buceras Haller
  • Fenugraecum Adanson
  • Foenugraecum Ludwig, Telis O. Kuntze
  • Xiphostylis G. Gasparrini[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Kozieradka błękitna

Kozieradka (Trigonella L.) – rodzaj roślin należący do rodziny bobowatych. Obejmuje ponad 100 gatunków[4] występujących na wszystkich kontynentach Starego Świata sięgając po wyspy Oceanii[5]. W Polsce jako przejściowo dziczejące (efemerofity) spotykane są dwa gatunki: kozieradka błękitna (T. caerulea) i pospolita (T. foenum-graecum)[6].

Morfologia

Trigonella emodi
Trigonella gladiata
Pokrój
Rośliny jednoroczne lub byliny, prosto wznoszące się lub szeroko rozpostarte, silnie rozgałęzione[5].
Liście
Złożone z trzech listków z przylistkami przyrośniętymi do ogonka liściowego. Szczytowy listek zwykle większy od bocznych. Listki piłkowane, z wyraźnymi nerwami sięgającymi końców ząbków[5].
Kwiaty
Motylkowe, wyrastają z kątów liści pojedynczo lub w kwiatostanach groniastych i główkowatych. Szypułki w czasie kwitnienia krótkie, do 5 mm długości. Przysadki drobne. Działki kielicha w liczbie 5 równej długości. Płatki korony żółte, niebieskie, purpurowe i białe. Dwa dolne płatki tworzą tzw. łódeczkę, dwa boczne eliptyczne skrzydełka otulające łódeczkę, a piąty wzniesiony jest do góry tworząc owalny, szeroki u nasady żagielek. Wewnątrz krótszej od skrzydełek łódeczki znajduje się jeden słupek z jedną, górną zalążnią zawierającą od 1 do wielu zalążków oraz 10 pręcików, z których dziewięć zrośniętych jest nitkami tworząc rurkę, jeden pręcik zaś jest wolny, czasem wszystkie pręciki podobne[5].
Owoce
Cylindryczne lub spłaszczone strąki proste lub wygięte, zawierają od 1 do wielu nasion. Strąki rozwijają się na szypułkach wydłużających się i grubiejących w trakcie owocowania[5].

Biologia

Proces zapylania wspomagany jest mechanizmem dźwigni – siadający na kwiecie owad naciska skrzydełko i łódeczkę dzięki czemu pylniki przesuwają się w górę i obsypują owada od dołu pyłkiem. Mechanizm działać może wielokrotnie przy każdych odwiedzinach zapylacza[7].

Rośliny z tego rodzaju zawierają duże ilości kumaryny, nadającej im specyficznego aromatu, nasilającego się podczas suszenia[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna rodzaju według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jeden z rodzajów podrodziny bobowatych właściwych Faboideae w rzędzie bobowatych Fabaceae s.l.[2] W obrębie podrodziny należy do plemienia Trifolieae[8].

Pozycja systematyczna rodzaju według systemu Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Fabanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina bobowate (Fabaceae Lindl.), rodzaj kozieradka (Trigonella L.)[9].

Wykaz gatunków[4]
  • Trigonella adscendens (Nevski) Afan. & Gontsch.
  • Trigonella afghanica Vassilcz.
  • Trigonella anguina Delile
  • Trigonella aphanoneura Rech.f.
  • Trigonella arabica Delile
  • Trigonella aristata Vassilcz.
  • Trigonella bactriana Vassilcz.
  • Trigonella badachschanica Afan.
  • Trigonella bakhtiarica Ranjbar & Z.Hajmoradi
  • Trigonella balachowskyi Leredde
  • Trigonella balansae Boiss. & Reut.
  • Trigonella berythea Boiss. & C.I.Blanche
  • Trigonella binaloudensis Ranjbar & Karamian
  • Trigonella cachemiriana Cambess.
  • Trigonella caelesyriaca Boiss.
  • Trigonella caerulea (L.) Ser.kozieradka błękitna
  • Trigonella calliceras Fisch. ex M.Bieb.
  • Trigonella capitata Boiss.
  • Trigonella cariensis Boiss.
  • Trigonella cassia Boiss.
  • Trigonella cedretorum Vassilcz.
  • Trigonella cephalotes Boiss. & Balansa
  • Trigonella cilicica Hub.-Mor.
  • Trigonella coerulescens (M.Bieb.) Halácsy
  • Trigonella cretica (L.) Boiss.
  • Trigonella cylindracea Desv.
  • Trigonella dasycarpa (Ser.) Vassilcz.
  • Trigonella disperma Bornm.
  • Trigonella edelbergii (Širj. & Rech.f.) Rech.f.
  • Trigonella elliptica Boiss.
  • Trigonella emodi Benth.
  • Trigonella esculenta Willd.
  • Trigonella falcata Balf.f.
  • Trigonella filipes Boiss.
  • Trigonella foenum-graecum L.kozieradka pospolita, k. grecka
  • Trigonella freitagii Vassilcz.
  • Trigonella gharuensis Rech.f.
  • Trigonella glabra Thunb.
  • Trigonella gladiata Steven ex M.Bieb.
  • Trigonella gontscharovii Vassilcz.
  • Trigonella gracilis Benth.
  • Trigonella graeca (Boiss. & Spruner) Boiss.
  • Trigonella grandiflora Bunge
  • Trigonella griffithii Boiss.
  • Trigonella heratensis Rech.f.
  • Trigonella hierosolymitana Boiss.
  • Trigonella ionantha Rech.f.
  • Trigonella iskanderi Vassilcz.
  • Trigonella kafirniganica Vassilcz.
  • Trigonella khalkhalica Ranjbar & Z.Hajmoradi
  • Trigonella koeiei Širj. & Rech.f.
  • Trigonella korovinii Vassilcz.
  • Trigonella kotschyi Fenzl ex Boiss.
  • Trigonella laciniata L.
  • Trigonella lasiocarpa Ranjbar & Z.Hajmoradi
  • Trigonella late-alata (Bornm.) Vassilcz.
  • Trigonella laxiflora Aitch. & Baker
  • Trigonella laxissima Vassilcz.
  • Trigonella lilacina Boiss.
  • Trigonella linczevskii Vassilcz.
  • Trigonella lipskyi Širj.
  • Trigonella lycica Hub.-Mor.
  • Trigonella macrorrhyncha Boiss.
  • Trigonella marco-poloi Vassilcz.
  • Trigonella maritima Delile
  • Trigonella media Delile ex Urb.
  • Trigonella mesopotamica Hub.-Mor.
  • Trigonella obcordata Benth.
  • Trigonella occulta Delile ex Ser.
  • Trigonella pamirica Boriss.
  • Trigonella platyphylla Sam. ex Rech.f.
  • Trigonella podlechii Vassilcz.
  • Trigonella podperae (Širj.) Vassilcz.
  • Trigonella procumbens (Besser) Rchb.
  • Trigonella pseudocapitata Contandr. & Quézel
  • Trigonella pycnotricha Rech.f.
  • Trigonella raphanina Boiss.
  • Trigonella rechingeri Širj.
  • Trigonella rotundifolia (Sm.) Strid
  • Trigonella salangensis Vassilcz.
  • Trigonella schlumbergeri Boiss.
  • Trigonella × schweinfurthiana Muschl.
  • Trigonella × sickenbergeriana Muschl.
  • Trigonella siunica Vassilcz.
  • Trigonella smyrnea Boiss.
  • Trigonella spicata Sm.
  • Trigonella spinosa L.
  • Trigonella spruneriana Boiss.
  • Trigonella squarrosa Vassilcz.
  • Trigonella stellata Forssk.
  • Trigonella stenocarpa Rech.f.
  • Trigonella stipitata Ranjbar & Joharchi
  • Trigonella strangulata Boiss.
  • Trigonella striata L.f.
  • Trigonella suavissima Lindl.
  • Trigonella subenervis Rech.f.
  • Trigonella teheranica Bornm.
  • Trigonella torbatejamensis Ranjbar
  • Trigonella turkmena Popov
  • Trigonella uncinata Banks & Sol.
  • Trigonella velutina Boiss.
  • Trigonella velutinoides Hub.-Mor.
  • Trigonella verae Širj.
  • Trigonella xeromorpha Rech.f.
  • Trigonella yasujensis Ranjbar, Z.Hajmoradi & Karamian
  • Trigonella zaprjagaevii Afan. & Gontsch.

Zastosowanie

Niektóre gatunki po wysuszeniu i zmieleniu służą jako aromatyczne dodatki do żywności.

Suszone liście, łodygi i nasiona kozieradki pospolitej stosowane są jako przyprawa (nasiona jako „kozieradka”[10])[11]. Młode liście i łodygi kozieradki pospolitej używane są jako warzywo[11]. Nasiona stosuje się również w celach leczniczych[11][10]. Najczęściej wykorzystywany jest ekstrakt z nasion kozieradki, obfitujący w białko, błonnik i zawierający saponiny[12].

Przypisy

  1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23]  (ang.).
  3. a b Trigonella. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. [dostęp 2009-04-03].
  4. a b Trigonella L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-04-26] .
  5. a b c d e Trigonella. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-06-03].
  6. ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 195, ISBN 978-83-62975-45-7 .
  7. a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 243. ISBN 83-7079-778-4.
  8. Trigonella. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2010-02-05].
  9. Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Trigonella. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-03]. (ang.).
  10. a b ZbigniewZ. Podbielkowski ZbigniewZ., Słownik roślin użytkowych, Warszawa: PWRiL, 1989, ISBN 83-09-00256-4, OCLC 69595653 .
  11. a b c Trigonella foenum-graecum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-08-29].
  12. Mirosław Jarosz: „Suplementy diety a zdrowie”. Warszawa: PZWL, 2015, s. 73. ISBN 978-83-200-3701-2.
Encyklopedia internetowa:
  • SNL: Trigonella
  • DSDE: bukkehorn
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 28123
  • Flora of China: 133632
  • Flora of North America: 133632
  • GBIF: 2981525
  • identyfikator iNaturalist: 122774
  • IPNI: 30107635-2
  • ITIS: 27008
  • NCBI: 78532
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30107635-2
  • Tela Botanica: 87348
  • identyfikator Tropicos: 40018305
  • USDA PLANTS: TRIGO
  • identyfikator taksonu Fossilworks: 142641