Orzacha podziemna

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bobowce

Rodzina

bobowate

Podrodzina

bobowate właściwe

Rodzaj

orzacha

Gatunek

orzacha podziemna

Nazwa systematyczna

Arachis hypogaea L.
Sp. pl. 2:741. 1753

Multimedia w Wikimedia Commons

Orzacha podziemna, orzech ziemny, orzech arachidowy, fistaszki (Arachis hypogaea L.) – gatunek roślin z rodziny bobowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej, gdzie zaczął być uprawiany na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p.n.e.^[3] Obecnie szeroko rozpowszechniony w uprawie w krajach tropikalnych i subtropikalnych, nie występuje już na stanowiskach naturalnych^[4]. We florze Polski notowany jest jako efemerofit^[5].

Morfologia

Pokrój: Jednoroczna roślina o wysokości do 50 (70) cm.
Liście: Pierzastozłożone z dwóch par owalnych listków.
Kwiaty: Motylkowe, żółte. Górne kwiaty są płone i tylko z dolnych powstają nasiona.
Owoce: Strąki z bruzdowaną, włóknistą okrywą, zawierające 1-4 nasiona, tzw. orzeszki ziemne (orzeszki arachidowe, fistaszki), które są źródłem oleju arachidowego.

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Nazwa orzech ziemny pochodzi stąd, że owoce (strąki z nasionami) dojrzewają w ziemi. Szypułka kwiatu (część osi kwiatowej leżąca poniżej słupka) po jego przekwitnięciu wydłuża się i kieruje do dołu, wpychając do ziemi strąk. Dojrzewa on tu na głębokości ok. 5-8 cm, ale nie rozpada się na części ani się nie otwiera. Orzech ziemny jest więc przykładem rośliny geokarpicznej.

Zastosowanie

Roślina uprawna: główni producenci to Chiny, Indie, Nigeria, Sudan, Stany Zjednoczone i Mjanma. Łączna produkcja tych sześciu państw sięgała w 2019 r. ok. 34 mln ton rocznie. Ważnym rejonem upraw są też kraje Afryki Subsaharyjskiej, Indonezja i Argentyna. W Europie orzeszki ziemne w śladowych ilościach uprawiane są na Półwyspie Bałkańskim, na Cyprze, we Włoszech, Francji i Hiszpanii^[6].
Sztuka kulinarna: świeże nasiona są zjadane jako warzywo, a prażone lub solone są popularną przekąską. Z orzeszków produkuje się również masło orzechowe. W Stanach Zjednoczonych ponad 60% wyprodukowanych orzechów ziemnych jest przeznaczanych na produkcję masła orzechowego, około 20% jest prażonych, około 19% jest wykorzystywanych w produkcji słodyczy (USDA-ERS, 2014)^[7].

Wpływ na zdrowie człowieka

Orzeszki ziemne zawierają znaczne ilości aminokwasów, które są budulcem białek. 100 g orzeszków zawiera^[8]:

Wartość odżywcza

Orzechy arachidowe

(100 g)

Wartość energetyczna

2403 kJ (574 kcal)

Białka

25,7 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	56%	56%	56%	56%
M	46%	46%	46%	46%

Węglowodany

19,2 g

szczegółowe informacje

Przyswajalne

11,9 g

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	9,2%	9,2%	9,2%	9,2%
M	9,2%	9,2%	9,2%	9,2%

6,2 g

0,00 g

5,5 g

7,3 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	29%	29%	35%	35%
M	19%	19%	24%	24%

Tłuszcze

46,1 g

szczegółowe informacje

Kwasy tł. nasycone

6,1 g

Kwasy tł. nienasycone

Jednonienasycone

22,91 g

Wielonienasycone

14,58 g

omega-3

0,00 g

α-Linolenowy (ALA)

0,00 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

omega-6

14,58 g

Linolowy (LA)

14,58 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	122%	122%	133%	133%
M	86%	86%	104%	104%

Woda

6,7 g

szczegółowe informacje

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,2%	0,2%	0,2%	0,2%
M	0,2%	0,2%	0,2%	0,2%

Witaminy

Witamina C

0,0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Tiamina (B1)

0,66 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	60%	60%	60%	60%
M	55%	55%	55%	55%

Ryboflawina (B2)

0,13 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	12%	12%	12%	12%
M	10%	10%	10%	10%

Niacyna (B3)

14,2 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	101%	101%	101%	101%
M	89%	89%	89%	89%

Witamina B6

0,3 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	23%	23%	20%	20%
M	23%	23%	18%	18%

Foliany

0,110 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	28%	28%	28%	28%
M	28%	28%	28%	28%

Kobalamina (B12)

0,00 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina A

0,00 mg RAE

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina D

0,00 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina E

9,1 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	61%	61%	61%	61%
M	61%	61%	61%	61%

Makroelementy

Fosfor

385 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	55%	55%	55%	55%
M	55%	55%	55%	55%

Wapń

58 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	5,8%	5,8%	4,8%	4,8%
M	5,8%	5,8%	5,8%	4,8%

Magnez

180 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	58%	56%	56%	56%
M	45%	43%	43%	43%

Potas

720 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	15%	15%	15%	15%
M	15%	15%	15%	15%

Sód

16 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	1,1%	1,1%	1,2%	1,3%
M	1,1%	1,1%	1,2%	1,3%

Mikroelementy

Jod

0,013 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	8,7%	8,7%	8,7%	8,7%
M	8,7%	8,7%	8,7%	8,7%

Żelazo

3,2 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	18%	18%	40%	40%
M	40%	40%	40%	40%

Miedź

0,86 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	96%	96%	96%	96%
M	96%	96%	96%	96%

Cynk

3,1 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	39%	39%	39%	39%
M	28%	28%	28%	28%

Mangan

1,5 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	83%	83%	83%	83%
M	65%	65%	65%	65%

Dane liczbowe na podstawie: ^[8]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[9]

Izoleucyna – 886 mg;
Leucyna – 1732 mg;
Lizyna – 886 mg;
Metionina -224 mg;
Cystyna – 295 mg;
Fenyloalanina – 1304 mg;
Tyrozyna – 1100 mg;
Treonina – 672 mg;
Tryptofan – 275 mg;
Walina – 1059 mg;
Arginina – 3107 mg;
Histydyna – 672 mg;
Alanina – 1008 mg;
Kwas asparaginowy – 3107 mg;
Kwas glutaminowy – 5399 mg;
Glicyna – 1528 mg;
Prolina – 1141 mg;
Seryna – 1304 mg.

Orzeszki ziemne są jednym z najsilniejszych alergenów. Choć reakcja alergiczna na orzeszki dotyka tylko 1-2% populacji (dane dla USA), to nawet niewielkie ilości spożytych orzeszków (lub produktów pochodnych, np. oleju) mogą wywołać wstrząs anafilaktyczny. Z tego powodu w krajach Unii Europejskiej na etykietach produktów spożywczych obowiązkowo umieszcza się informacje o zawartości orzeszków w produkcie lub ich użyciu na terenie danego zakładu produkcyjnego^[10].

Badania, których wyniki opublikowano w 2015 roku dowiodły, że podawanie niemowlętom przetworów z orzeszków ziemnych znacząco zmniejsza ryzyko wystąpienia u nich alergii na ten składnik diety^[11]^[12].

W orzeszkach arachidowych poddanych działaniu pleśni (A. flavus) mogą powstawać silnie toksyczne aflatoksyny. Nie zaleca się spożywania nieświeżych orzeszków, gdyż może to szkodzić, zwłaszcza wątrobie.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23] (ang.).
↑ J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 26. ISBN 83-7255-326-2.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-22].
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 35, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Światowa produkcja orzeszków ziemnych według kraju. 2019. [dostęp 2023-07-30]. (pol.).
↑ (załącznik) „Composition of Foods Raw, Processed, Prepared. USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28 (2015). Documentation and User Guide”. „USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28”, wrzesień 2015 wersja poprawiona, maj 2015. Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA). (ang.).
↑ ^a ^b Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 668. ISBN 978-83-200-5311-1.
↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
↑ PTA Polskie Towarzystwo Alergologiczne. [w:] Alergia pokarmowa [on-line]. [dostęp 2013-10-18]. (pol.).
↑ Peanut consumption in infancy prevents peanut allergy, study finds. ScienceDaily.com. [dostęp 2015-02-25]. (ang.).
↑ Margit Kossobudzka: Maluchy powinny jeść masło orzechowe, aby uniknąć alergii. Naukowcy całkowicie zmieniają swoje zalecenia!. Gazeta Wyborcza / NAUKA. [dostęp 2015-02-25]. (pol.).

Bibliografia

Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998. ISBN 83-7079-778-4.

Kontrola autorytatywna (takson):