Spółgłoska szczelinowa z retrofleksją bezdźwięczna

Ten artykuł od 2014-08 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Spółgłoska szczelinowa z retrofleksją bezdźwięczna

Numer IPA	136
ʂ
Jednostka znakowa	ʂ
Unikod	U+0282
UTF-8 (hex)	ca 82
Inne systemy
X-SAMPA	s`
Kirshenbaum	s.
IPA Braille↗	⠲⠎
Przykład
informacje • pomoc
Obraz znaku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Spółgłoska szczelinowa z retrofleksją bezdźwięczna – rodzaj dźwięku spółgłoskowego występujący w językach naturalnych. W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA oznaczana jest symbolem: [ʂ].

Artykulacja

W czasie artykulacji podstawowego wariantu [ʂ]:

• modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, czyli jest to spółgłoska płucna egresywna
• tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej, powietrze uchodzi przez jamę ustną (spółgłoska ustna)
• prąd powietrza w jamie ustnej przepływa ponad całym językiem lub przynajmniej uchodzi wzdłuż środkowej linii języka (spółgłoska środkowa)
• czubek języka dotyka podniebienia twardego – jest to spółgłoska z retrofleksją
• wiązadła głosowe nie drgają, spółgłoska ta jest bezdźwięczna

Warianty

Można wyróżnić zasadniczo dwa typy retrofleksji:

• artykulację apikalno-postalweolarną – koniuszek języka zostaje uniesiony ku górze i zbliża się (ew. styka) z obszarem tuż za dziąsłami,
• artykulację subapikalno-prepalatalną – przód języka wygina się ku górze i do tyłu, tak że spodnia część języka zbliża się (ew. styka) z początkowym odcinkiem podniebienia twardego.

Przykłady

• w języku abchaskim: амш [amʂ], „dzień”
• w języku mandaryńskim: 石 shí [ʂ̠ɻ̩́] „kamień”
• w języku norweskim: forsamling [fɔʂɑmlɪŋ] „spotkanie”
• w języku szwedzkim: torsdag [tʰuːʂdɑːɡ], [tʰuːʂda] „czwartek”
• w języku paszto: ښار [ʂ̠ɑr] „miasto”
• w języku polskim: szyba ['ʂɨbä]

Polska i rosyjska spółgłoska zadziąsłowa [ʃ] jest często uznawana (przez lingwistów zachodnich, ale nie przez slawistów) za spółgłoskę laminalną z retrofleksją. Głoska ʃ jest też używana w Słowniku wymowy polskiej^[1]. Jednakże, najnowsze badania artykulograficzne^[2] i akustyczne^[3] wykazują, że spółgłoska ta jest w języku polskim jest retrofleksyjna [ʂ].

Silke Hamann z uniwersytetu w Berlinie przeprowadziła w 2004 r. analizę różnic pomiędzy polskim i rosyjskim fonemem /ʂ/ a angielskim, czeskim i bułgarskim fonemem /ʃ/. Badania te, potwierdzone zdjęciami rentgenowskimi, udowodniły retrofleksję w języku polskim i rosyjskim (w rosyjskim głoska ta jest dodatkowo silnie welarna). Wymowa zbliżona do retrofleksyjnej występuje też w czeskim.
Badania przeprowadzono przy założeniu, że retrofleksja rozumiana jako silne zagięcie czubka języka ku tyłowi jest zjawiskiem marginalnym wśród języków naturalnych. Jako dowód Hamann podała język tamilski, w którym o ile zdjęcia rentgenowskie faktycznie pokazały owo zagięcie przy głosce /ɖ/, o tyle uważane za równie retrofleksyjne /ɖ/ w języku hindi nie wykazywały zagięcia. Podobnie, w samym języku tamilskim głoska /ʂ/ również jest pozbawiona owego zagięcia. Na tej podstawie uznano za „retrofleksyjne” głoski o bardziej płaskiej wymowie, i włączono do tej terminologii głoski występujące w języku polskim i rosyjskim. Zdjęcia udowodniły również, że głoska [ʃ] jest silnie podniebienna i właściwie mogłaby być oznaczana [ʃʲ], ale byłoby to nadmiarowe, gdyż przy przyjętej terminologii palatalność jest inherentną cechą głosek alweopalatalnych, a nie jest możliwa dla głosek retrofleksyjnych. Dlatego zmiękczone głoski spotykane w polskim masz je [mɑʃ^(j)je] i Shiva [ʃ^(j)jiʋɑ] oraz rosyjskim щи (szczi) [ʃ^(j)ːi] „kapuśniak” są już alweopalatalne^[4].

Terminologia

Spółgłoskę [ʂ] zalicza się do spółgłosek syczących, czyli sybilantów. Oprócz tego, zamiast terminu „spółgłoska z retrofleksją” można stosować nazwy „spółgłoska szczytowa” lub „cerebralna”

Zobacz też

• dźwięczny odpowiednik spółgłoski [ʂ]: [ʐ]

Przypisy