Szczepionka przeciw COVID-19

Szczepionka przeciw COVID-19 (ang. COVID-19 vaccine) – preparat leczniczy przeznaczony do wywołania nabytej odporności przeciwko zakażeniu koronawirusem SARS-CoV-2. W grudniu 2020 na świecie w różnej fazie badań przedklinicznych były 162 szczepionki przeciw COVID-19 oraz 52 w fazie badań klinicznych na ludziach^[1].

Typy szczepionek przeciw COVID-19

Do opracowania szczepionki chroniącej przed koronawirusem SARS-CoV-2 wykorzystywane są głównie nowe technologie, które mają gwarantować większe bezpieczeństwo. Testowane są różnego typu preparaty, w tym szczepionki DNA i RNA, rekombinowane białka wywołujące odpowiednią reakcję odpornościową, a także czynniki infekcyjne z usuniętymi genami oraz żywe, niepatogenne drobnoustroje przenoszące i eksponujące na swej powierzchni czynniki zakaźne^[1].

Szczepionki przeciwko koronawirusowi opierają się zwykle na konkretnym białku wirusa – glikoproteinie S, zwanym też białkiem kolca. Białko to prowokuje układ immunologiczny człowieka do produkcji licznych przeciwciał atakujących wirusa. Powoduje jednak też powstawanie przeciwciał, które mają niski poziom neutralizacji wirusa i łączą się z nim w taki sposób, że wirus łatwiej wnika do niektórych komórek. Rozwiązaniem tego problemu jest taka modyfikacja białka kolca, aby spowodować powstawanie głównie przeciwciał ochronnych, a tylko w minimalnym stopniu prowokować powstawanie przeciwciał wzmacniających zakażenie.

W fazie badań są szczepionki o różnym schemacie podawania. Przeważają szczepionki wymagające podania ich w dwóch dawkach, przy czym druga dawka, w zależności od preparatu, powinna być podana po 2–12^[2] tygodniach od podania pierwszej. W badaniach też jest szczepionka jednodawkowa i trójdawkowa. Większość szczepionek wymaga podania ich w iniekcji (domięśniowej lub podskórnej), ale w opracowaniu są też szczepionki doustne^[1].

Szczepionki, które mają być dopuszczone na rynek Unii Europejskiej

Na podstawie wspomnianego porozumienia Komisja Europejska jest upoważniona do negocjacji i zawarcia, w imieniu państw członkowskich, tzw. umowy zakupu z wyprzedzeniem (Advance Purchase Agreement – APA) dotyczącej priorytetowych opcji zakupu oraz dostaw szczepionki na COVID-19 do państw członkowskich Unii Europejskiej. Polska stała się stroną tego porozumienia na podstawie uchwały nr 114/2020 Rady Ministrów z 10 sierpnia 2020 w sprawie przystąpienia do porozumienia dotyczącego zakupu szczepionek przeciwko chorobie COVID-19 wywołanej przez wirusa SARS-CoV-2. Według stanu na 12 grudnia 2020 Komisja Europejska podpisała sześć umów zakupu z wyprzedzeniem z przedsiębiorstwami: AstraZeneca, Sanofi/GSK, Janssen Pharmaceutica/Johnson & Johnson, Pfizer/BioNTech, CureVac oraz Moderna.

Polska zdecydowała się na przystąpienie do pięciu z tych umów z następującymi przedsiębiorstwami: AstraZeneca, Janssen Pharmaceutica NV/Johnson & Johnson, Pfizer/BioNTech, CureVac oraz Moderna. Zakup szczepionek będzie finansowany z budżetu państwa, a ich szacowany koszt to ok. 2,4 mld zł^[3]. Polska zakontraktowała zakup szczepionek w ramach unijnego porozumienia o ustanowieniu wspólnego mechanizmu zakupów szczepionek z wyprzedzeniem^[4]. Wielkość zamówień jest proporcjonalna do liczby mieszkańców. Harmonogram dostaw jest taki sam dla wszystkich krajów (adekwatny do wielkości).

Omówienie zakontraktowanych szczepionek

Zestawienie zbiorcze zakontraktowanych przez Polskę szczepionek (stan na grudzień 2020)^[3]

Producent szczepionki	Typ szczepionki	Liczba dawek	Temperatura przechowywania	Ilość zakupiona
Pfizer/BioNTech	mRNA	2	−80 – −60 °C	16,74 mln
Moderna	mRNA	2	−25 – −15 °C	6,69 mln
CureVac	mRNA	2	−80 – −60 °C	5,65 mln
AstraZeneca	wektorowa	2	2 –  8 °C	16,00 mln
Janssen Pharmaceutica NV/Johnson & Johnson	wektorowa	1[5]	2 –  8 °C	16,98 mln

Pfizer/BioNTech

 Osobny artykuł: Tozinameran.

Badania nad szczepionką (Comirnaty) prowadzi konsorcjum złożone z przedsiębiorstw Pfizer, BioNTech i Fosun Pharma^[6]. W fazie I i II badania, obejmującego 45 osób, oceniono dwie wersje szczepionki SARS-CoV-2-RNA z nanocząstkami lipidowymi (RNA-LNP), oparte na platformie informacyjnego RNA, modyfikowanego nukleozydami (modRNA, BNT162b)^[7]:

• BNT162b1 (wariant RBP020.3): informacyjny RNA modyfikowany nukleozydami (modRNA) z ograniczoną wrodzoną zdolnością aktywacji czynnika odpornościowego i zwiększoną ekspresją kodującą RBD;

• BNT162b2 (wariant RBP020.2): informacyjny RNA zmodyfikowany nukleozydem (modRNA) jak powyżej, ale kodujący P2S.

Wysokie stężenie IgG wiążących RBD i odpowiedź przeciwciał neutralizujących, a także silne odpowiedzi komórek T CD4 + i CD8 +, osiągano po 7 dniach od podania dawki przypominającej. Towarzyszące skutki niepożądane to: zagrażająca życiu lub umiarkowana (zależna od dawki) reakcja alergiczna u osób podatnych, ból w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie, ból głowy, dreszcze, bóle mięśni i stawów, gorączka. Do dalszych badań (fazy 2/3) wybrano wariant BNT162b2^[8]. W tej fazie wykonano randomizowane, kontrolowane placebo badania w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 43 448 osobach. Pozytywne wyniki analizy okresowej opublikowano 10 grudnia 2020, podając ogólną skuteczność na poziomie 95%. Badania były prowadzone w 62 ośrodkach na terenie Niemiec i Stanów Zjednoczonych, a trwały w okresie kwiecień – listopad 2020.^[9]

Szczepionka została zatwierdzona procedurą EUA^[10] (zezwolenie na użycie w nagłych wypadkach) w Wielkiej Brytanii, Bahrajnie, Kanadzie, USA, Kuwejcie, Singapurze i Jordanii^[11]. Oczekuje na zezwolenie w procedurze EUA w Indiach. W dniu 21.12.2020. szczepionka, pod nazwą Comirnaty, uzyskała zezwolenie na stosowanie w procedurze EUA w Unii Europejskiej. Pełne zezwolenie na stosowanie szczepionka posiada w Arabii Saudyjskiej, a oczekuje na zezwolenie w Szwajcarii.

Moderna

 Osobny artykuł: MRNA-1273.

Badania nad tą szczepionką (mRNA-1273 SARS-CoV-2 Vaccine) prowadzi konsorcjum złożone z przedsiębiorstwa Moderna oraz dwóch amerykańskich instytucji rządowych: wchodzącego w skład Narodowych Instytutów Zdrowia Narodowego Instytutu Alergii i Chorób Zakaźnych (NIAID) i biura BARDA (Biomedical Advanced Research and Development Authority)^[12].

mRNA-1273 jest zawiesiną kodującego mRNA i stabilizowanego przed fuzją białka S SARS-CoV-2 w nanocząstce lipidowej (LNP), składającej się z czterech lipidów: jonizowalny lipid SM-102 (heptadekan-9-ylo 8-((2-hydroksye, tylo)(6-okso-6-(undecyloksy) heksyl)amino) oktanian); cholesterol; 1,2-distearoilo-sn-glicero-3 fosfocholina (DSPC); i 1-monometoksypolietylenoglikol-2,3-dimyrystyloglicerol z glikolem polietylenowym o średniej masie cząsteczkowej 2000 (PEG2000-DMG)^[13].

W pierwszym badaniu obejmującym 45 osób i jego kontynuacji na 34 osobach wykazano występowanie zależnej od dawki odpowiedzi wiążących i neutralizujących przeciwciał w schemacie dwudawkowym o trwałości co najmniej 90 dni od drugiej dawki. Zauważone działania niepożądane to: gorączka, zmęczenie, ból głowy, ból mięśni i ból w miejscu wstrzyknięcia^[14][15].

W fazie III wykonano randomizowane, kontrolowane placebo badanie w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 30 tys. osób. Pozytywne wyniki analizy okresowej ogłoszono 15 listopada 2020. Szczepionka wykazała 94,5 proc. skuteczności^[16][17]. Badania są prowadzone w 100 ośrodkach w USA a zaplanowane na okres lipiec 2020 – październik 2022^[16].

Szczepionka uzyskała zezwolenie w procedurze EUA w USA, UE, Wielkiej Brytanii i Kanadzie oraz oczekuje na pełne zezwolenie w Szwajcarii.

CureVac

Badania nad tą szczepionką CVnCoV prowadzi konsorcjum złożone z przedsiębiorstwa CureVac i organizacji pozarządowej CEPI.

CVnCoV należy do grupy szczepionek zawierających informację genetyczną w postaci mRNA, pozwalającą na produkcję w komórce wybranych białek patogenu, które następnie są prezentowane na powierzchni komórek układowi immunologicznemu. Cząsteczka RNA po wytworzeniu białka ulega szybkiej degradacji. W odpowiedzi na szczepionkę, układ immunologiczny wytwarza odpowiedź, która uniemożliwia namnażanie się wirusa i chroni przed chorobą^[18]. W fazie I badania brało udział 168 osób. W fazie II wykonano wieloośrodkowe, kontrolowane placebo badanie na 691 osobach i uzyskano, m.in. potwierdzenie dawki^[19]. Badania są prowadzone głównie w Belgii, ale także w trzech ośrodkach w Niemczech, a zaplanowane na okres czerwiec 2020 – sierpień 2021.

AstraZeneca

 Osobny artykuł: Vaxzevria.

Badania nad tą szczepionką (AZD1222) prowadzi konsorcjum złożone z University of Oxford i AstraZeneca^[20].

AZD1222 jest rekombinantem defektywnym pod względem replikacji adenowirusa szympansa, wykazującym ekspresję powierzchniowej glikoproteiny SARS-CoV-2S wzbudzanej przez ludzkiego wirusa cytomegalii, głównego bezpośredniego promotora, zawierającego intron A z ludzką sekwencją liderową tPA na końcu N, który określany jest, określając skrótowo, zmodyfikowanym wektorem adenowirusa szympansa (ChAdOx1)^[21].

W fazie I i II tego badania, obejmującego 543 osoby wykazano, że przeciwciała swoiste dla białka spike powstawały w 28 dniu, a przeciwciała neutralizujące po podaniu dawki przypominającej w 56 dniu^[22]. Zauważone działania niepożądane to: ból w miejscu wstrzyknięcia, ból głowy, gorączka, dreszcze, ból mięśni, złe samopoczucie u ponad 60% uczestników^[23]. Podawany jednocześnie paracetamol pozwalał niektórym uczestnikom zwiększyć tolerancję działań niepożądanych. W fazie III wykonano randomizowane, kontrolowane placebo badania w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 30 tys. osób z Wielkiej Brytanii i Brazylii^[24]. Pozytywne wyniki analizy okresowej opublikowano 8 grudnia 2020. Ogólna skuteczność wyniosła 70%, w zakresie od 62% do 90% przy różnych schematach dawkowania. Badania są prowadzone w 20 ośrodkach w Wielkiej Brytanii, Brazylii i Indiach, a zaplanowane na okres maj 2020 – sierpień 2021.

Szczepionka oczekuje na zezwolenie w procedurze EUA w Indiach i Kanadzie oraz na pełne zezwolenie w Szwajcarii.

Janssen Pharmaceutica NV / Johnson & Johnson

 Osobny artykuł: Ad26.COV2.S.

Badania nad tą szczepionką (Ad26.COV2.S) prowadzi konsorcjum złożone z koncernu Janssen Pharmaceutica/Johnson & Johnson i szpitala BIDMC^[25].

Ad26.COV2.S należy do grupy szczepionek, których zasada działania oparta jest o wektory, którymi są aktywne wirusy zmodyfikowane w sposób minimalizujący ryzyko zakażenia. Wektory po dostaniu się do komórki człowieka są w stanie wytworzyć wybrane białka patogenu, przeciwko któremu ma być skierowana reakcja immunologiczna organizmu. W tym przypadku jest to niereplikujący się wektor wirusowy (adenowirus serotyp 26)^[26]. W fazie I i II tego badania brało udział 1419 osób. Stwierdzono, że serokonwersja dla przeciwciał S wynosi powyżej 95%, a działania niepożądane to ból w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie, ból głowy i bóle mięśni^[27]. W fazie III wykonano randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo badanie w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 40 tys. osób.

Badania są prowadzone w 291 ośrodkach w Stanach Zjednoczonych, Argentynie, Brazylii, Chile, Kolumbii, Meksyku, Peru, Filipinach i Południowej Afryce a zaplanowane na okres maj 2020 – listopad 2021.

Inne szczepionki

Na dzień 11 maja 2022 w użyciu były 32 szczepionki^[28]. Na różnych etapach badań klinicznych znajdowało się 335 kandydatów na szczepionki^[28].

Szczepionki w opracowaniu i używane^[28]

Rodzaj szczepionki	Faza badań
	Przedkliniczna	Faza I/II	Faza III	Faza IV*	W użyciu	Razem*
RNA	26	16	3	2	2	47
DNA	16	9	3	0	1	29
Wektorowa (niereplikująca)	26	8	2	3	4	40
Wektorowa (replikująca)	18	7	0	0	0	25
Inaktywowana	5	11	7	3	12	35
Żywa atenuowana	2	1	0	0	0	3
Podjednostkowa	71	21	18	1	12	112
Wirusopodobna	22	4	2	0	1	29
Inne/Nieokreślone	32	5	0	0	0	37
Razem	218	82	35	9	32	367*

* szczepionki w fazie IV z definicji są w użyciu

Zobacz też

• BBIBP-CorV
• BBV152
• Corbevax
• Novavax
• Sputnik V

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Europejski Portal Informacji o Szczepieniach / Strona główna [online], vaccination-info.eu [dostęp 2021-05-25] .
• Coronavirus disease (COVID-19) [online], European Medicines Agency [dostęp 2021-05-25]  (ang.).
• Szczepionki COVID-19 [online], Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych [dostęp 2021-05-25] .