Haritz kandugabe

Haritz kandugabe
Irudi gehiago
Iraute egoera

Arrisku txikia  (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaFagales
FamiliaFagaceae
GeneroaQuercus
Espeziea Quercus petraea
Liebl.
Sinonimoak
Zerrenda
    • Quercus sessiliflora
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakQ55748156 Itzuli, Quercus Cortex (en) Itzuli eta Sessile Oak wood (en) Itzuli

Haritz kandugabea (Quercus petraea), haritz edo haritzondo izenaz ere ezaguna, Quercus generoko zuhaitz espezie bat da, Eurasian zehar eta Euskal Herriko zenbait gune menditsutan aurki litekeena (Gorbeian, Aizkorrin eta Garraldan bereziki).[1] Haritz kandudunaren (Quercus robur) antz handia du. Haritz kandugabearen ezkurrek, izenak dioen moduan, ez dute ia kandurik edo txortenik. Zuhaitz honen izen espezifikoak, petraea-k, lurzoru harritsuetan bizitzeko duen gaitasuna du aipagai.

Ezaugarriak

35 metrorainoko zuhaitza da, adaburu zabal eta erregularrekoa. Enbor-azal hauskara du hasieran, arrexka gerora eta ezkatatsu-zartatua. Adar berriak gaztaina kolorekoak, distiratsuak, lentizela argi ugarirekin, normalean glabroak (batzuetan ile sinpleak). Ernamuinak 4-9 milimetrokoak, glabreszenteak.

Hostoak

Haritz kandugabearen hostoak 5-21 x 2-15 zentimetrokoak dira, txandakatuak, mintzakarak, erorkorrak eta forma espatulatu-lantzeolatukoak. Lobulatuak dira edo subpinatifidoak, kolore ilunekoak eta glabroak dira gainaldetik, baina zurbilagoak eta pubeszentzia oso txikiarekin azpialdetik. Hala ere, ileak heldutasunean hostoaren azpialdeko nerbioetara murrizten dira. Ileek orokorrean 3-4 erradio dituzte. Haritz kandugabearen hostoek 5-9 nerbio pare dituzte. Pezioloa nahiko txikia da, 10-25 milimetrokoa, glabroa eta kanalikulatua.

Loreak

Infloreszentziak

Haritz kandugabeak amentu motako infloreszentziak ditu, haizearen bidezko polinizaziora (anemofiliara) moldaturik daudenak. Zuhaixka monoikoa da, hau da, ale berdinak sexu bietako loreak ditu, ez oso deigarriak.

Amentu arrak 3-9 zentimetrokoak dira eta errakis glabroa dute edo ile gutxi batzuekin. Horrez gain, periantoak lobulu ziliatuak ditu. Lore emeek, berriz, oso estilo motzak dituzte, bilotsuak eta oinarritik dibergenteak. Estigma trunkatuak dituzte.

Fruituak

Haritzen ezkurrak akenio motako fruituak dira. Haritz kandugabearen akenioak 12-15 x 9-15 milimetrokoak dira, horixkak, sesilak edo pedunkulu (kandu) zorrotz eta glabrodunak (15 mm-rainokoa asko jota, hortik datorkie hain zuzen ere, kandugabe izena). Karloa (txapela) 6-12 x 8-15 milimetrokoa dute, ezkata aske obolantzeolatuduna. Ezkatak kolore hauskara dute eta pubeszenteak dira. Oinarrialdeko ezkatak lauak dira baina aldendu ahala konkordunak izan daitezke.

Banaketa

Europako mendebalde, erdialde eta hegoaldean aurkitzen da, eta Asiako mendebaldean. Iberiar penintsulan, bereziki iparraldean agertzen da, eta ez da Portugala edo Balearretara iristen. Aldiz, arruntagoa da Kantauriar mendikatean eta Pirinioetako magaletan. Euskal Herrian, haritz kandugabearen gune nagusiak Gorbeian, Aizkorrin eta Garralda inguruetan koka litezke, baina badira gune txikiagoak Enkarterrin, Hernanin eta beste toki batzuetan.[1]

Ekologia

Mendi magaletan hazten da, haritz kanduduna baino lur lehor eta azalagoetan, baita lur harritsuagoetan ere (hortik datorkio, hain zuzen ere, petraea izen espezifikoa). 1.800 metroko altituderaino igotzen da, eta kareharrizko lurretan zein silizeoetan aurki daiteke. Urrobiko arroetako populazioak hareharri triasikoen gainean hazten dira.

Fenologia

Apiril-maiatz bitartean loratzen da, eta ezkurrak iraila-urrirako heltzen dira.

Erabilera

Haritz zura dentsitate handikoa da eta oso gogorra. Intsektu eta onddo espezie gehienekiko nahiko erresistentea da, duen tanino kopuru altua dela eta. Erdi Arotik erabili izan da haritzaren egurra eraikinen barruko habeetarako eta hala haritz kandudunren zura nola haritz kandugabearena oso erabilia izan zen XIX. mendean, ontzigintzan. Gaur egun, haritz kandugabearen zura bereziki ardo barriketarako erabiltzen da.

Espezieen arteko elkarrekintzak

Loranthus europaeus landareak parasitatzen du. Gainera, Tortrix viridana lepidopteroaren larbek haritz kandugabearen hostoak jaten dituzte.

Beste izen arruntak

Quercus petraea tokiko euskarazko testuetan[2]: haritz (haitz, haritx, haitx, aretx, araitz, areitz, aretz, agatx); haritzondo (haitzondo); zuhaitz (zuaritz, zuhatz, zugatz, zuraitz).

Erreferentziak

  • Edukiaren zati bat EuskalNatura.eus webgunetik hartu da, copyrightaren jabeak onartu baitu hango testu-edukiak Euskarazko Wikipedian CC BY-SA 3.0 ES Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Espainia lizentziarekin argitaratzea, baldin eta iturria aipatzen bada (ikusi eztabaida orria).
  1. ↑ a b Lozano-Valencia, Pedro José; Varela-Ona, Rakel; Lozano-Fernández, Asier; Meaza-Rodriguez, Guillermo. (2021). «Caracterización y Evaluación Biogeográfica a través del Método Lanbioeva de los Bosques de Quercus Petraea del País Vasco y Navarra (Península Ibérica).» Revista de Estudios Andaluces (41): 65–86.  doi:10.12795/rea.2021.i41.04. (Noiz kontsultatua: 2024-01-25).
  2. ↑ Orotariko Euskal Hiztegia, Euskaltzaindia.

Kanpo estekak

  • Haritza EuskalNaturan. CC-BY-SA lizentzia
Autoritate kontrola
  • Wikimedia proiektuak
  • Wd Datuak: Q158608
  • Commonscat Multimedia: Quercus petraea / Q158608
  • Wikispecies Espezieak: Quercus petraea
  • Identifikadoreak
  • BNF: 123952984 (data)
  • GND: 4128389-2
  • LCCN: sh85040050
  • NKC: ph137550
  • AAT: 300375093
  • Datu taxonomikoak
  • BioLib: 3459
  • Dyntaxa: 221405
  • EOL: 1151364
  • GBIF: 2880130
  • GRIN: https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=30730
  • IPNI: 359961-1
  • ITIS: 506539
  • UICN: 62539
  • NCBI: 38865
  • PlantList: kew-174374
  • W3TROPICOS: 13100437
  • USDA Plants: QUPE2
  • Kimikako identifikadoreak
  • UNII: 45C533V2SL
  • Wd Datuak: Q158608
  • Commonscat Multimedia: Quercus petraea / Q158608
  • Wikispecies Espezieak: Quercus petraea
  • i
  • e
  • a
Euskal Herriko zuhaitzak (autoktonoak)
Pinazeoak :
Larizio pinua (Pinus nigra)

• Itsas pinua (Pinus pinaster) • Intsinis pinua (Pinus radiata) • Pinazi-pinua (Pinus pinea) • Pinu gorria (Pinus sylvestris) • Mendi-pinua (Pinus uncinata) • Alepo pinua (Pinus halepensis) • Izei gorria (Picea abies) • Izei zuria (Abies alba) • Nordmann izeia edo Kaukasoko izeia (Abies nordmanniana) • Himalaiako zedroa (Cedrus deodara) • Atlasko zedroa (Cedrus atlantica) • Europar laritza edo Alertzea (Larix decidula)
Kupresazeoak :
Altzifre arrunta edo Nekosta arrunta (Cupressus sempervirens) • Monterreyko nekosta (Cupressus macrocarpa) • Lawson altzifrea edo Lawson nekosta (Chamaecyparis lawsoniana) • Ipar-ipurua edo Ipar-orrea (Juniperus communis) • Hego-ipurua edo Hego-orrea (Juniperus oxycedrus) • Intsentsu-sabina edo Intzentsu-miterra (Juniperus thurifera) • Mendebaldeko tuia (Thuja occidentalis)
Fagazeoak :
Haritz kanduduna (Quercus robur) • Haritz kandugabea (Quercus petraea) • Zingira-haritza (Quercus palustris) • Artea (Quercus ilex) • Artelatza (Quercus suber) • Erkametza (Quercus faginea) • Ametza (Quercus pyrenaica) • Ametz ilaunduna edo Haritz ilaunduna (Quercus pubescens) • Pago arrunta (Fagus sylvatica) • Gaztainondoa (Castanea sativa)
Juglandazeoak :
Intxaurrondo arrunta (Juglans regia)
Oleazeoak :
Lizar arrunta (Fraxinus excelsior) • Lizar hostotxikia (Fraxinus angustifolia) • Olibondoa (Olea europaea) • Gartxu hostozabala (Phillyrea latifolia) • Gartxu hostoestua (Phillyrea angustifolia) • Beltxale japoniarra edo Arbustu japoniarra (Ligustrum japonicum) • Arbustu japoniarra Aureum (Ligustrum ovalifolium)
Ulmazeoak :
Zumar hostozabala (Ulmus glabra) • Zumar hostotxikia (Ulmus minor)
Taxazeoak :
Hagin arrunta (Taxus baccata)
Morazeoak :
Pikondoa (Ficus carica)
Betulazeoak :
Urki zuria edo Urki iletsua (Betula pubescens) • Urki dilindaria edo Urki zilarkara (Betula pendula) • Hurritza edo Hurrondoa (Corylus avellana) • Haltz beltza (Alnus glutinosa) • Xarma arrunta (Carpinus betulus)
Salikazeoak :
Makal beltza (Populus nigra) • Italiako makala (Populus nigra italica) • Lertxuna (Populus tremula) • Zurzuria edo Zumartxuria (Populus alba) • Zume negartia (Salix babylonica) • Ahuntz-sahatsa edo Sahats hosto-beltza (Salix caprea) • Zume zuria (Salix alba) • Zume adar-bihurria edo Txinako sahats bihurritua (Salix matsudana) • Sahats iluna (Salix atrocinerea) • Zume hauskorra (Salix fragilis)
Ezkiak edo Tiliazeoak :
Ezki hostozabala (Tilia platyphyllos) • Ezki ilauntsua edo Ezki zilarkara (Tilia tomentosa) • Ezki hostotxikia (Tilia cordata)
Astigarrak, Eiharrak edo Azerazeoak :
Astigar zorrotza (Acer platanoides) • Astigar arrunta (Acer campestre) • Italiar iharra edo Eihar opalus (Acer opalus) • Frantses iharra edo Eihar frantsesa (Acer monspessulanum) • Lizar-astigarra edo Negundo astigarra (Acer negundo) • Astigar gorria (Acer rubrum) • Astigar zuria (Acer pseudoplatanus)
Hipikastanazeoak :
Indigaztainondoa (Aesculus hippocastanum)
Laurazeoak :
Ereinotza edo Erramua (Laurus nobilis) • Gurbitza (Arbutus unedo)
Minosazeak :
Mimosa (Acacia dealbata)
Leguminosoak :
Japoniako sasiakazia edo Japoniar sofora (Sofora japonica) • Judasen arbola edo Amodio-zuhaitza (Cercis siliquastrum)
Errutazeoak :
Laranjondoa (Citrus sinensis)
Tamarikazeoak :
Frantses milazka edo Tamariz arrunta (Tamarix gallica) • Zingira-nekosta (Taxodium distichum)
Sekuoiak :
Sekuoia erraldoia (Sequoiadendron giganteum) • sekuoia luzea edo sekuoia gorria (Sequoia sempervirens)
platanazeoak :
Platano arrunta edo Alboa (Platanus acerifolia)
Ginkoazeoak :
Ginkgoa (Ginkgo biloba)
Litrazeoak eta mirtazeoak :
Indimitrea, Jupiterren zuhaitza edo Indietako lilia (Lagerstroemia indica) • Tutu-eskuila (Callistemon sp.)
Malbazeoak :
Siriako arrosa (Hibiscus syriacus) • Irasagarrondoa (Cydonia oblonga)
Teazeoak eta anakardiazeoak :
Japoniako kamelia (Camellia japonica) • Legeltxorra (Pistacia lentiscus)
Zerzidifilazeoak :
Katsura (Cercidiphyllum japonicum)
Bignoniazeoak :
Ameriketako katalpa arrunta (Catalpa bignonioides)
Magnoliazeoak :
Tulipa-arbola (Liriodendron tulipifera) • Magnolia lorandia (Magnolia grandiflora) • Soulange magnolia (Magnolia soulangeana) • Intxaurrondo beltza (Juglans nigra)
Hamamelidazeoak :
Likidanbarra edo Estorake arbola (Liquidambar styraciflua) • Pertsiako parrotia edo Burdin arbola (Parrotia persica)
Apozinazeoak :
Heriotzorria edo Adelfa (Nerium oleander)
Anakardiazeoak :
Ahuntzadarra (Pistacia terebinthus)
Mirtazeoak :
Eukalipto urdina (Eucalyptus globulus)
Buxazeoak :
Ezpel arrunta (Buxus sempervirens)
Errosazeoak :
Madariondo arrunta edo Udareondo arrunta (Pyrus communis) • Txinako udareondoa (Pyrus calleryana) • Sagarmina, Sagarrondo makatza edo Txori-sagarra (Malus sylvestris) • Sagarrondo loreduna (Malus perpetu evereste) • Arbendolondoa, Almendrondoa edo Amamdaondoa (Prunus dulcis) • Basagereziondoa (Prunus avium) • Gerezi-aranondoa (Prunus cerasifera) • Otsagereziondoa (Prunus padus) • Portugalgo erramua (Prunus lusitanica) • Prunus amanogawa • Japoniako mizpirondoa (Eriobotrya japonica) • Elorri zuria (Crataegus monogyna) • Elorri beltza (Prunus spinosa)
Palmazeoak :
• Kanariar palmondoa (Phoenix canariensis) • Txinako palmondoa edo Kalamu-palmondoa (Trachycarpus fortunei)
Akifoliazeoak :
• Gorostia (Ilex aquifolium) • Urre-koloreko gorostia (Ilex aquifolium aureomarginata)
Erranunkulazeoak :
Aihena (Clematis fammula) • Aihenzuria edo Ezkabia-belarra (Clematis vitalba)
Papilionazeoak :
Sasiakazia (Robinia pseudoacacia)
Kornazeoak :
Zuhandor arrunta (Cornus sanguinea)
Zelastrazeoak :
Basaerramu europarra (Euonymus europaeus)
Erramnazeoak :
Txorbeltza edo Karraskila (Rhamnus alaternus) • Hesilaharra (Rhamnus cathartica) • Zumalakarra (Frangula alnus)
Kaprifoliazeoak :
Intsusa beltza (Sambucus nigra)
Kaesalpiniazeoak :
Algarroboa (Ceratonia siliqua)
Bitazeoak :
Mahatsondoa (Vitis vinifera)
Simaroubazeoak :
Ailantoa (Ailanthus altissima)
Elaeagnazeoak eta Cannabazeoak :
Olibo zumea (Elaeagnus angustifolia) • Lupulua (Humulus lupulus)
Ulmazeoak :
Almeza edo Basaka (Celtis australis)
Errosazeoak :
Otsalizarra (Sorbus aucuparia) • Gurbea (Sorbus domestica) • Basagurbea edo mazpila (Sorbus torminalis)

• Hostazuria (Sorbus aria)
Euskal Herriko zuhaitzak, Fernado Pedro Pérez, Bilbao : Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak Defendatzeko Elkargoa, 2003. ISBN 84-932684-4-5
Euskal Herriko zuhaitz autoktonoak, Fernado Pedro Pérez, Eusko Jaurlaritza, 2014ko ekaina.