Żółtodrzew

Żółtodrzew
Ilustracja
Zanthoxylum clava-herculis
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

mydleńcowce

Rodzina

rutowate

Rodzaj

żółtodrzew

Nazwa systematyczna
Zanthoxylum L.
Sp. Pl. 270. 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Z. clava-herculis L.[4]

Synonimy
  • Aubertia Bory
  • Blackburnia J.R.Forst. & G.Forst.
  • Boscia Thunb.
  • Cranzia Schreb.
  • Curtisia Schreb.
  • Dipetalum Dalzell
  • Doratium Sol. ex J.St.Hil.
  • Duncania Rchb.
  • Fagara Duhamel
  • Fagara L.
  • Fagaras Burm. ex Kuntze
  • Kampmannia Raf.
  • Lacaris Buch.-Ham. ex Pfeiff.
  • Lacuris Buch.-Ham.
  • Langsdorfia Leandro
  • Mioptrila Raf.
  • Ochroxylum Schreb.
  • Perijea Tul.
  • Pohlana Mart. & Nees
  • Pseudopetalon Raf.
  • Pterota P.Browne
  • Rubentia Bojer ex Steud.
  • Tenorea Raf.
  • Tipalia Dennst.
  • Tobinia Desv.
  • Toddalia Juss.
  • Xanthophyllon St.-Lag.
  • Xanthoxylum J.F.Gmel.[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Zanthoxylum rhetsa
Pień Zanthoxylum caribaeum

Żółtodrzew (Zanthoxylum L.) – rodzaj roślin z rodziny rutowatych. Obejmuje 227 gatunków[3]. Występują one w strefie międzyzwrotnikowej i umiarkowanej półkuli północnej – we wschodniej i południowej Ameryce Północnej, w północnej i środkowej Ameryce Południowej, w Afryce Subsaharyjskiej i na Madagaskarze, w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej od Pakistanu po Japonię, na Nowej Gwinei i w Australii[3]. Rośliny te występują głównie w różnych lasach tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych[5][6], ale niektóre gatunki występują także w kserofitycznych formacjach zaroślowych[5].

Żółtodrzew żółty Z. flavum oraz Z. gilletii dostarczają cenionego drewna[7]. Niektóre gatunki wykorzystywane są jako lecznicze, zwłaszcza Z. bungeanum (nasiona używane są jako środek moczopędny w Chinach), Z. capense, Z. clava-herculis i Z. caribaeum. Jako przyprawę w Japonii (jedną z nielicznych tam używanych) wykorzystuje się owoce Z. piperitum, w tym samym celu wykorzystywany jest w Chinach także Z. simulans (przyprawa z niego uzyskiwana zwana jest pieprzem syczuańskim)[7][8]. Także liście Z. piperitum po ususzeniu i zmieleniu stosowane są jako przyprawa sansho o łagodniejszym smaku od owoców, o nieco cytrusowym aromacie[8].

Morfologia

Zanthoxylum nitidum
Zanthoxylum ovalifolium
Zanthoxylum coriaceum
Pokrój
Krzewy i drzewa osiągające do 20 m wysokości[6], także liany[9], z korą aromatyczną[7], o pędach kolczastych (u nielicznych gatunków też bez kolców[9]). Kolce często są tęgie, bocznie spłaszczone, czasem zbiegają wzdłuż międzywęźli tworząc ich oskrzydlenie, a u niektórych gatunków wyrastają parami u nasady liści w formie nibyprzylistków[5].
Liście
Sezonowe i zimozielone[5], skrętoległe, nieparzysto pierzastozłożone i trójlistkowe, rzadko z listkami zredukowanymi do dwóch lub jednego, czasem też parzysto pierzaste[9]. Listków jest od 3 do 30, oś liścia bywa oskrzydlona[6]. U niektórych gatunków występują liściaki[5].
Kwiaty
Zwykle jednopłciowe[6] (rośliny najczęściej dwupienne, rzadziej jednopienne[9]). Zebrane są w szczytowe lub wyrastające w kątach liści wiechy, baldachogrona, grona i baldachy. Okółki okwiatu cztero- lub pięciokrotne zróżnicowane na kielich i koronę lub nie[9]. Zwykle zielonkawe[6]. Zewnętrzny okółek z listków wolnych lub zrośniętych u nasady. Pręciki są wolne, w liczbie 4 lub 5 w kwiatach zróżnicowanych na kielich i koronę lub w liczbie 3 do 60 (rzadko 10) w kwiatach o niezróżnicowanym okwiecie. Wykształcają się szczątkowo lub brak ich w kwiatach żeńskich. Dysk miodnikowy jest spłaszczony, rozdęty lub walcowaty. Zalążnie tworzone są z jednego do pięciu owocolistków, w kwiatach męskich brak jej lub jest szczątkowa. Zalążnie połączone są nasadami, poza tym wolne, jednokomorowe i z dwoma zalążkami w każdej z komór. Szyjki słupka wyrastają z nich szczytowo lub podszczytowo i są albo stulone albo rozchylają się i wyginają na zewnątrz podobnie jak komory zalążni. Znamię jest główkowate lub palczasto podzielone[9].
Owoce
Wolne lub zrośnięte mieszki w liczbie od 1 do 5, na końcu często zwieńczone dzióbkiem z trwałej szyjki słupka. Nasiona jajowate lub kuliste[9].

Systematyka

Zanthoxylum piperitum
Pozycja systematyczna

Rodzaj z podrodziny Toddalioideae z rodziny rutowatych Rutaceae[10].

Wykaz gatunków[3]
  • Zanthoxylum acanthopodium DC.
  • Zanthoxylum aculeatissimum Engl.
  • Zanthoxylum acuminatum (Sw.) Sw.
  • Zanthoxylum ailanthoides Siebold & Zucc.
  • Zanthoxylum albiflorum Baker f.
  • Zanthoxylum albuquerquei D.R.Simpson
  • Zanthoxylum amamiense Ohwi
  • Zanthoxylum amapaense (Albuq.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum americanum Mill.
  • Zanthoxylum amplicalyx Reynel
  • Zanthoxylum anadenium (Urb. & Ekman) J.Jiménez Alm.
  • Zanthoxylum andamanicum Kurz
  • Zanthoxylum andinum Reynel
  • Zanthoxylum anison L.O.Williams
  • Zanthoxylum anthyllidifolium Guillaumin
  • Zanthoxylum apiculatum (Sandwith) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum arborescens Rose
  • Zanthoxylum armatum DC.
  • Zanthoxylum asiaticum (L.) Appelhans, Groppo & J.Wen
  • Zanthoxylum atchoum (Aké Assi) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum austrosinense C.C.Huang
  • Zanthoxylum avicennae (Lam.) DC.
  • Zanthoxylum backeri (Bakh.f.) T.G.Hartley
  • Zanthoxylum bajarnandia Wall. ex Hook.f.
  • Zanthoxylum beecheyanum K.Koch
  • Zanthoxylum bifoliolatum Leonard
  • Zanthoxylum bissei Beurton
  • Zanthoxylum bonifaziae Cornejo & Reynel
  • Zanthoxylum bouetense (Pierre ex Letouzey) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum brachyacanthum F.Muell.
  • Zanthoxylum brisasanum (Cuatrec.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum brisoferox Reynel
  • Zanthoxylum buesgenii (Engl.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum bungeanum Maxim.
  • Zanthoxylum burkillianum Babu
  • Zanthoxylum calcicola C.C.Huang
  • Zanthoxylum campicola Reynel
  • Zanthoxylum canalense (Guillaumin) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum capense (Thunb.) Harv.
  • Zanthoxylum caribaeum Lam.
  • Zanthoxylum caudatum Alston
  • Zanthoxylum celebicum Koord.
  • Zanthoxylum chalybeum Engl.
  • Zanthoxylum chevalieri P.G.Waterman
  • Zanthoxylum chocoense Reynel
  • Zanthoxylum chuquisaquense Reynel
  • Zanthoxylum ciliatum Engl.
  • Zanthoxylum claessensii (De Wild.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum clava-herculis L.
  • Zanthoxylum coco Gillies ex Hook. & Arn.
  • Zanthoxylum collinsiae Craib
  • Zanthoxylum comosum (Herzog) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum compactum (Huber ex Albuq.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum conspersipunctatum Merr. & L.M.Perry
  • Zanthoxylum cucullatipetalum Guillaumin
  • Zanthoxylum davyi (I.Verd.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum decaryi H.Perrier
  • Zanthoxylum delagoense P.G.Waterman
  • Zanthoxylum deremense (Engl.) Kokwaro
  • Zanthoxylum dimorphophyllum Hemsl.
  • Zanthoxylum dinklagei (Engl.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum dipetalum H.Mann
  • Zanthoxylum dissitum Hemsl.
  • Zanthoxylum djalma-batistae (Albuq.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum domingense (Krug & Urb.) J.Jiménez Alm.
  • Zanthoxylum dumosum A.Rich.
  • Zanthoxylum echinocarpum Hemsl.
  • Zanthoxylum ekmanii (Urb.) Alain
  • Zanthoxylum eliasii D.M.Porter
  • Zanthoxylum esquirolii H.Lév.
  • Zanthoxylum fagara (L.) Sarg.
  • Zanthoxylum fauriei (Nakai) Ohwi
  • Zanthoxylum finlaysonianum Wall.
  • Zanthoxylum flavum Vahl – żółtodrzew żółty[11]
  • Zanthoxylum foliolosum Donn.Sm.
  • Zanthoxylum forbesii T.G.Hartley
  • Zanthoxylum formiciferum (Cuatrec.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum gardneri Engl.
  • Zanthoxylum gentryi Reynel
  • Zanthoxylum gillespieanum (A.C.Sm.) A.C.Sm.
  • Zanthoxylum gilletii (De Wild.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum glomeratum C.C.Huang
  • Zanthoxylum grandifolium Tul.
  • Zanthoxylum haitiense (Urb.) J.Jiménez Alm.
  • Zanthoxylum hamadryadicum Pirani
  • Zanthoxylum harrisii P.Wilson
  • Zanthoxylum hartii (Krug & Urb.) P.Wilson
  • Zanthoxylum hawaiiense Hillebr.
  • Zanthoxylum heitzii (Aubrév. & Pellegr.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum heterophyllum (Lam.) Sm.
  • Zanthoxylum holtzianum (Engl.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum huberi P.G.Waterman
  • Zanthoxylum humile (E.A.Bruce) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum impressinervium Reynel
  • Zanthoxylum impressocordatum Reynel
  • Zanthoxylum integrifoliolum (Merr.) Merr.
  • Zanthoxylum iwahigense Elmer
  • Zanthoxylum jamaicense P.Wilson
  • Zanthoxylum kauaense A.Gray
  • Zanthoxylum khasianum Hook.f.
  • Zanthoxylum kleinii (R.S.Cowan) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum kwangsiense (Hand.-Mazz.) Chun ex C.C.Huang
  • Zanthoxylum laetum Drake
  • Zanthoxylum laurentii (De Wild.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum leiboicum C.C.Huang
  • Zanthoxylum lemairei (De Wild.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum lenticellosum (Urb. & Ekman) J.Jiménez Alm.
  • Zanthoxylum lenticulare Reynel
  • Zanthoxylum lepidopteriphilum Reynel
  • Zanthoxylum leprieurii Guill. & Perr.
  • Zanthoxylum leratii Guillaumin
  • Zanthoxylum liboense C.C.Huang
  • Zanthoxylum limoncello Planch. & Oerst.
  • Zanthoxylum lindense (Engl.) Kokwaro
  • Zanthoxylum macranthum (Hand.-Mazz.) C.C.Huang
  • Zanthoxylum madagascariense Baker
  • Zanthoxylum magnifasciculatum Reynel
  • Zanthoxylum magnifructum Reynel
  • Zanthoxylum mananarense H.Perrier
  • Zanthoxylum mantaro (J.F.Macbr.) J.F.Macbr.
  • Zanthoxylum maranionense Reynel
  • Zanthoxylum martinicense (Lam.) DC.
  • Zanthoxylum mauriifolium Reynel
  • Zanthoxylum mayu Bertero
  • Zanthoxylum megistophyllum (B.L.Burtt) T.G.Hartley
  • Zanthoxylum melanostictum Schltdl. & Cham.
  • Zanthoxylum mezoneurispinosum (Aké Assi) W.D.Hawth.
  • Zanthoxylum micranthum Hemsl.
  • Zanthoxylum mildbraedii (Engl.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum minahassae Koord.
  • Zanthoxylum molle Rehder
  • Zanthoxylum mollissimum (Engl.) P.Wilson
  • Zanthoxylum monogynum A.St.-Hil.
  • Zanthoxylum motuoense C.C.Huang
  • Zanthoxylum multijugum Franch.
  • Zanthoxylum myriacanthum Wall. ex Hook.f.
  • Zanthoxylum myrianthum (A.C.Sm.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum nadeaudii Drake
  • Zanthoxylum nashii P.Wilson
  • Zanthoxylum nebuletorum (Herzog) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum nemorale Mart.
  • Zanthoxylum neocaledonicum Baker f.
  • Zanthoxylum nigrum Mart.
  • Zanthoxylum nitidum (Roxb.) DC.
  • Zanthoxylum novoguineense T.G.Hartley
  • Zanthoxylum oahuense Hillebr.
  • Zanthoxylum oreophilum (Guillaumin) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum ovalifolium Wight
  • Zanthoxylum ovatifoliolatum (Engl.) Finkelstein
  • Zanthoxylum oxyphyllum Edgew.
  • Zanthoxylum panamense P.Wilson
  • Zanthoxylum pancheri P.S.Green
  • Zanthoxylum paniculatum Balf.f.
  • Zanthoxylum paracanthum (Mildbr.) Kokwaro
  • Zanthoxylum paulae (Albuq.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum pentandrum (Aubl.) R.A.Howard
  • Zanthoxylum petenense Lundell
  • Zanthoxylum petiolare A.St.-Hil. & Tul.
  • Zanthoxylum phyllopterum (Griseb.) C.Wright
  • Zanthoxylum piasezkii Maxim.
  • Zanthoxylum pilosiusculum (Engl.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum pilosulum Rehder & E.H.Wilson
  • Zanthoxylum pimpinelloides (Lam.) DC.
  • Zanthoxylum pinnatum (J.R.Forst. & G.Forst.) W.R.B.Oliv.
  • Zanthoxylum piperitum (L.) DC.
  • Zanthoxylum pluviatile T.G.Hartley
  • Zanthoxylum poggei (Engl.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum psammophilum (Aké Assi) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum pseudoxyphyllum Babu
  • Zanthoxylum pteracanthum Rehder & E.H.Wilson
  • Zanthoxylum pucro D.M Porter
  • Zanthoxylum punctatum Vahl
  • Zanthoxylum quassiifolium (Donn.Sm.) Standl. & Steyerm.
  • Zanthoxylum quinduense Tul.
  • Zanthoxylum renieri (G.C.C.Gilbert) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum retroflexum T.G.Hartley
  • Zanthoxylum retusum (Albuq.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum rhetsa (Roxb.) DC.
  • Zanthoxylum rhodoxylon (Urb.) P.Wilson
  • Zanthoxylum rhoifolium Lam.
  • Zanthoxylum rhombifoliolatum C.C.Huang
  • Zanthoxylum riedelianum Engl.
  • Zanthoxylum rigidum Humb. & Bonpl. ex Willd.
  • Zanthoxylum rubescens Planch. ex Hook.
  • Zanthoxylum sambucirhachis Reynel
  • Zanthoxylum sarasinii Guillaumin
  • Zanthoxylum scandens Blume
  • Zanthoxylum schinifolium Siebold & Zucc.
  • Zanthoxylum schlechteri Guillaumin
  • Zanthoxylum schreberi (J.F.Gmel.) Reynel ex C.Nelson
  • Zanthoxylum setulosum P.Wilson
  • Zanthoxylum simulans Hance
  • Zanthoxylum spinosum (Sw.) Sw.
  • Zanthoxylum sprucei Engl.
  • Zanthoxylum stelligerum Turcz.
  • Zanthoxylum stenophyllum Hemsl.
  • Zanthoxylum subspicatum H.Perrier
  • Zanthoxylum syncarpum (Tul.) Tul. ex B.D.Jacks.
  • Zanthoxylum taediosum A.Rich.
  • Zanthoxylum tambopatense Reynel
  • Zanthoxylum tetraphyllum (Urb. & Ekman) J.Jiménez Alm.
  • Zanthoxylum tetraspermum Wight & Arn.
  • Zanthoxylum thomense (Engl.) A.Chev. ex P.G.Waterman
  • Zanthoxylum thorncroftii (I.Verd.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum thouvenotii H.Perrier
  • Zanthoxylum tidorense Miq.
  • Zanthoxylum timoriense Span.
  • Zanthoxylum tingana Reynel
  • Zanthoxylum tingoassuiba A.St.-Hil.
  • Zanthoxylum tomentellum Hook.f.
  • Zanthoxylum tragodes (L.) DC.
  • Zanthoxylum trijugum (Dunkley) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum tsihanimposa H.Perrier
  • Zanthoxylum undulatifolium Hemsl.
  • Zanthoxylum unifoliolatum Groppo & Pirani
  • Zanthoxylum usambarense (Engl.) Kokwaro
  • Zanthoxylum usitatum Pierre ex Laness.
  • Zanthoxylum venosum Leonard
  • Zanthoxylum verrucosum (Cuatrec.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum vinkii T.G.Hartley
  • Zanthoxylum viride (A.Chev.) P.G.Waterman
  • Zanthoxylum vitiense A.C.Sm.
  • Zanthoxylum wutaiense I.S.Chen
  • Zanthoxylum xichouense C.C.Huang
  • Zanthoxylum yakumontanum (Sugim.) Nagam.
  • Zanthoxylum yuanjiangensis C.C.Huang
  • Zanthoxylum zanthoxyloides (Lam.) Zepern. & Timler

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2022-03-01]  (ang.).
  2. ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-03-01]  (ang.).
  3. ↑ a b c d e Zanthoxylum L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-03-01].
  4. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2022-03-01].
  5. ↑ a b c d e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. X. Flowering Plants. Eudicots. Heidelberg, Dordrecht, London, New York: Springer, 2011, s. 343. ISBN 978-3-642-14396-0.
  6. ↑ a b c d e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 373. ISBN 0-333-73003-8.
  7. ↑ a b c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 991, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
  8. ↑ a b Ben-Erik VanB.E.V. Wyk Ben-Erik VanB.E.V., Food plants of the world: an illustrated guide, Portland, Or.: Timber Press, 2005, s. 387, ISBN 0-88192-743-0, OCLC 59360314 .
  9. ↑ a b c d e f g Dianxiang Zhang, Thomas G. Hartley: Zanthoxylum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-03-02].
  10. ↑ Genus: Zanthoxylum L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-03-01].
  11. ↑ Tony Russell, Catherine Cutler, Martin Walters: Ilustrowana encyklopedia świata. Kraków: Universitas, 2008, s. 264. ISBN 978-83-242-0842-5.
Kontrola autorytatywna (takson):
  • J9U: 987007536638105171
Encyklopedia internetowa:
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 38359
  • Flora of China: 135262
  • Flora of North America: 135262
  • GBIF: 3190076
  • identyfikator iNaturalist: 54837
  • IPNI: 329404-2
  • ITIS: 28849
  • NCBI: 67937
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:329404-2
  • Tela Botanica: 118883
  • identyfikator Tropicos: 40028189
  • USDA PLANTS: ZANTH
  • identyfikator taksonu Fossilworks: 319951