Atrypida

Schematyczny rysunek wnętrza ramienionoga z rzędu Atrypida (widok od strony skorupki grzbietowej); widoczne dorsalnie skierowane spiralium.

Atrypida – wymarły rząd ramienionogów, którego cechą charakterystyczną jest szkielet lofoforu (brachidium w formie spiraliów) skierowany do środka muszli (medialnie) lub w kierunku skorupki grzbietowej (dorsalnie)[1]. Przedstawiciele tego rzędu występują od ordowiku do dewonu[2].

Cechy charakterystyczne, systematyka i nomenklatura

Atrypida należą do podtypu Rhynchonelliformea, odpowiadającego w przybliżeniu dawniej wyróżnianej gromadzie ramienionogów zawiasowych (Articulata), którego przedstawiciele odznaczają się wapienną muszlą i obecnością zawiasów. W obrębie tego podtypu należą do do gromady Rhynchonellata, wyróżnianej na podstawie mikrostruktury muszli[3].

Rząd Atrypida odznacza się dorsalnym lub medialnym ułożeniem spiralium (spiralnego wapiennego szkieletu podtrzymującego lofofor)[1]. Dawniej uważano, że wszystkie ramienionogi posiadające spiralium są blisko spokrewnione i zaliczano je do rzędu Spiriferida (w tym obecny rząd Atrypida w randze nadrodziny Atrypacea)[4], natomiast według nowszych danych wapienny szkielet lofoforu powstał kilka razy niezależnie, co odzwierciedla podział dawnego rzędu Spiriferida [s.l.] na rzędy Spiriferida [s.s.], Spiriferinida, Atrypida i Athyridida[5].

Nazwa rzędu pochodzi od rodzaju Atrypa Dalman, 1828, którego nazwę z kolei utworzono od greckiego słowa τρῦπα (dziura)[6], poprzedzonego przedrostkiem ἀ-, wyrażającym zaprzeczenie, ponieważ u dorosłych przedstawicieli tego rodzaju nóżka i otwór nóżkowy zanikają. Należy jednak mieć na uwadze, że pod tym względem Atrypa jest raczej wyjątkiem wśród atrypidów[7].

Występowanie

Atrypa (Planatrypa) sp. ze środkowego dewonu gór Eifel w Niemczech; widok muszli od strony skorupki brzusznej (nóżkowej)

Najstarsze atrypidy znane są ze środkowego ordowiku Kazachstanu[8], a ostatni przedstawiciele rzędu padli ofiarą wymierania na granicy fran–famen[9][10].

W sylurze i dewonie (z wyjątkiem famenu) atrypidy należą do częstych skamieniałości. Szczególnie bogate i dobrze rozpoznane są fauny sylurskie Gotlandii oraz pogranicza Anglii i Walii[11]. Tytułem przykładu spomiędzy innych bogatych zespołów atrypidów można wymienić fauny dewonu stanu Iowa[12], Arktyki kanadyjskiej[13], Zakaukazia[14], niecki Barrandienu w Czechach[15] oraz gór Eifel[16].

Dawniej uważano, iż gatunek Atrypa reticularis (Linnaeus, 1758) jest bardzo zmienny i posiada bardzo długi zasięg stratygraficzny (sylur i dewon). W rzeczywistości chodzi tu o liczne pozornie podobne gatunki, rodzaje, a nawet rodziny[17][11].

W Polsce atrypidy znane są przede wszystkim z dewonu Gór Świętokrzyskich[18][19], a ponadto z syluru tego samego regionu[20] oraz dewonu Antykliny Dębnika[21] i Sudetów[22]. Z Polski (z okolic Górna w Górach Świętokrzyskich) znana jest też Davidsonia enmerkaris Halamski in Baliński, Halamski & Racki, 2016, najmłodszy na świecie (dolnofrański) przedstawiciel podrzędu Davidsoniina Copper, 1996[23].

Przypisy

  1. ↑ a b PaulP. Copper PaulP., Atrypida, [w:] R.L.R.L. Kaesler (red.), Treatise on Invertebrate Paleontology. Part H, Brachiopoda, Revised, Volume 4: Rhynchonelliformea (part), Boulder, Colorado–Lawrence, Kansas: The Geological Society of America, Inc. and The University of Kansas, 2002, s. 1377–1474 .
  2. ↑ B. GudveigB.G. Baarli B. GudveigB.G., BingB. Huang BingB., Luana S.L.S. Maroja Luana S.L.S., Phylogeny of the Ordovician and Silurian members of the order Atrypida, „Journal of Systematic Palaeontology”, 20 (1), 2022, DOI: 10.1080/14772019.2022.2145920, ISSN 1477-2019 [dostęp 2024-02-01]  (ang.).
  3. ↑ AlwynA. Williams AlwynA. i inni, A supra-ordinal classification of the Brachiopoda, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B. Biological Sciences”, 351 (1344), 1996, s. 1171–1193, DOI: 10.1098/rstb.1996.0101, ISSN 0962-8436 [dostęp 2024-02-01]  (ang.).
  4. ↑ FranciszekF. Bieda FranciszekF., Paleozoologia. Tom I: Część ogólna, Zwierzęta bezkręgowe, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1966 .
  5. ↑ Sandra J.S.J. Carlson Sandra J.S.J., The Evolution of Brachiopoda, „Annual Review of Earth and Planetary Sciences”, 44 (1), 2016, s. 409–438, DOI: 10.1146/annurev-earth-060115-012348, ISSN 0084-6597 [dostęp 2024-02-01]  (ang.).
  6. ↑ JerzyJ. Kreiner JerzyJ., Słownik etymologiczny łacińskich nazw i terminów używanych w biologii oraz medycynie, wyd. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, 1963 .
  7. ↑ PaulP. Copper PaulP., Pedicle Morphology in Devonian Atrypid Brachiopods, „Journal of Paleontology”, 41 (5), 1967, s. 1166–1175, ISSN 0022-3360, JSTOR: 1302086 .
  8. ↑ Leonid E.L.E. Popov Leonid E.L.E., L. Robin M.L.R.M. Cocks L. Robin M.L.R.M., A mid-Ordovician brachiopod evolutionary hotspot in southern Kazakhstan, t. 66, Fossils and Strata, Wiley, sierpień 2021, DOI: 10.1002/9781119782377.ch1, ISBN 978-1-119-78187-5 [dostęp 2024-02-01]  (ang.).
  9. ↑ GrzegorzG. Racki GrzegorzG., AndrzejA. Baliński AndrzejA., Late Frasnian Atrypida (Brachiopoda) from Poland and the Frasnian-Famennian biotic crisis, „Acta Palaeontologica Polonica”, 43 (2), 1992, s. 273–304 [dostęp 2024-02-01] .
  10. ↑ GrzegorzG. Racki GrzegorzG., The Frasnian-Famennian brachiopod extinction events: A preliminary review, „Acta Palaeontologica Polonica”, 43 (2), 1998, s. 395–411 [dostęp 2024-02-01] .
  11. ↑ a b PaulP. Copper PaulP., Silurian (Late Llandovery-Ludlow) Atrypid Brachiopods from Gotland, Sweden, and the Welsh Boderlands, Great Britain, publications.gc.ca, Ottawa, 1 lipca 2002 [dostęp 2024-02-01] .
  12. ↑ JedJ. Day JedJ., PaulP. Copper PaulP., Revision of latest Givetian-Frasnian Atrypida (Brachiopoda) from central North America, „Acta Palaeontologica Polonica”, 43 (2), s. 155–204 [dostęp 2024-02-01] .
  13. ↑ PaulP. Copper PaulP., Devonian atrypoids from western and northern Canada, [w:] C.R.C.R. Stelck, B.D.E.B.D.E. Chatterton (red.), Western and Arctic Canadian Biostratigraphy, „Geological Association of Canada, Special Paper”, 18, s. 289–331 .
  14. ↑ Владимир НиколаевичВ.Н. Комаров Владимир НиколаевичВ.Н., Девонские атрипиды Закавказья, Москва: Наука, 1997 .
  15. ↑ V.V. Havlíček V.V., Lower Devonian and Eifelian Atrypacea (Brachiopoda) in central Bohemia, „Sborník geologických věd, Paleontologie”, 28, 1987, s. 61–115 .
  16. ↑ PaulP. Copper PaulP., Spinatrypa and Spinatrypina (Devonian Brachiopoda), „Palaeontology”, 10 (3), 1967, s. 489–523 [dostęp 2024-02-01] .
  17. ↑ Frances Elizabeth SomervilleF.E.S. Alexander Frances Elizabeth SomervilleF.E.S., A revision of the brachiopod species Anomia Reticularis Linnaeus, genolectotype of Atrypa Dalman, „Quarterly Journal of the Geological Society”, 104 (1-4), 1948, s. 207–220, DOI: 10.1144/GSL.JGS.1948.104.01-04.09, ISSN 0370-291X [dostęp 2024-02-01]  (ang.).
  18. ↑ GertrudaG. Biernat GertrudaG., Middle Devonian Atrypacea (Brachiopoda) from the Holy Cross Mountains, Poland, „Acta Palaeontologica Polonica”, 9 (3), 1964, s. 277–340 [dostęp 2024-02-01] .
  19. ↑ AndrzejA. Baliński AndrzejA., A new atrypid genus (Brachiopoda) from the Frasnian of Poland, „Acta Palaeontologica Polonica”, 42 (3), 1997, s. 427–435 [dostęp 2024-02-01] .
  20. ↑ GertrudaG. Biernat GertrudaG., Upper Silurian brachiopods from the Holy Cross Mountains (Łężyce-Bełcz section), Poland, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 51 (1-2), 1981, s. 209–239 [dostęp 2024-02-01]  (ang.).
  21. ↑ AndrzejA. Baliński AndrzejA., Brachiopods and conodonts from the Frasnian of the Dębnik Anticline, southern Poland, „Palaeontologia Polonica”, 39, 1979, s. 3–95 .
  22. ↑ Adam T.A.T. Halamski Adam T.A.T., Frasnian Atrypida (Brachiopoda) from Silesia (Poland) and the age of The eo-Variscan collision in the Sudetes, „Geodiversitas”, 35 (2), 2013, s. 289–308, DOI: 10.5252/g2013n2a1, ISSN 1280-9659 [dostęp 2024-02-01] .
  23. ↑ AndrzejA. Baliński AndrzejA., GrzegorzG. Racki GrzegorzG., Adam T.A.T. Halamski Adam T.A.T., Brachiopods and stratigraphy of the Upper Devonian (Frasnian) succession of the Radlin Syncline (Holy Cross Mountains, Poland) In, „Acta Geologica Polonica”, 66 (2), 30 czerwca 2016, s. 125–174 [dostęp 2024-02-01]  (ang.).