Bukszpan

Bukszpan

Bukszpan zwyczajny
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	Buxanae
Rząd	bukszpanowce
Rodzina	bukszpanowate
Rodzaj	bukszpan
Nazwa systematyczna
Buxus L. Sp. Pl. 983. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny
Buxus sempervirens L.[3]
Synonimy
Buxanthus Tiegh. Buxella Tiegh. Crantzia Sw. Macropodandra Gilg Notobuxus Oliv. Tricera Schreb.[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Bukszpan, gryszpan (Buxus L.) – rodzaj zimozielonych drzew i krzewów z rodziny bukszpanowatych. W obrębie rodzaju wyróżnia się od ok. 90^[5] do 100^[6][4] gatunków. Na różnice wpływa m.in. włączanie tu lub wyodrębnianie kilku gatunków afrykańskich (rodzaj Notobuxus). Rodzaj ma dwa centra zróżnicowania – Antyle (ok. 50 gatunków^[5], z czego na Kubie 34^[7]) i Azja Wschodnia w strefie klimatu umiarkowanego (ok. 40 gatunków). Poza tym gatunki z tego rodzaju występują w Ameryce Centralnej, na Madagaskarze i w Afryce Subsaharyjskiej, w zachodniej i południowej Europie oraz w basenie Morza Śródziemnego^[5]. Są to krzewy i niewielkie drzewa rosnące zwykle w podszycie suchych lasów na glebach przepuszczalnych^[7]. Zawierają alkaloidy o silnym działaniu przeczyszczającym^[5].

Liczne gatunki i odmiany bukszpanów uprawiane są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza stosowane w formie ciętych (strzyżonych) żywopłotów^[7]. Najbardziej popularny w uprawie, także w Polsce^[8], jest bukszpan zwyczajny B. sempervirens^[7]. Poza tym w uprawie w Europie Środkowej spotykane są: bukszpan balearski B. balearica, bukszpan Harlanda B. harlandii, bukszpan drobnolistny B. microphylla i bukszpan Wallicha B. wallichiana^[8]. Wykorzystywane jest drewno bukszpanów wyróżniające się twardością i ciężkością – drewno bukszpanu zwyczajnego jest najcięższe z gatunków europejskich – jest cięższe od wody. Wykorzystywane jest w drzeworytnictwie, markietażu, do tworzenia inkrustacji, do wyrobu fletów, kul do gry w krokieta, grzebieni^[7]. W późnym średniowieczu służył do wyrobu orzechów modlitewnych^[9]. Gałązkami bukszpanu ozdabiane są w wielu krajach europejskich palmy wielkanocne święcone podczas chrześcijańskiego święta – Niedzieli Palmowej^[5].

Morfologia

Pokrój

Zimozielone krzewy i niewielkie drzewa, osiągające zwykle do 8 m^[7], a w przypadku bukszpanu zwyczajnego i balearskiego nawet 20 m wysokości^[8]. Rośliny zwykle nagie^[8] o młodych pędach zielonych i czworobocznych^[8][10].

Liście

Nakrzyżległe, zimozielone, krótkoogonkowe, o blaszce skórzastej, niewielkiej (do 5 cm u B. wallichiana), całobrzegiej^[8], użyłkowanej pierzasto^[10].

Kwiaty

Drobne, promieniste, rozdzielnopłciowe (rośliny jednopienne). Kwiaty wyrastają w kątach liści, w kulistawych, gęstych pęczkach, w których kwiaty męskie otaczają kwiat żeński^[8][7]. W kwiatach męskich okwiat składa się z czterech działek kielicha i czterech pręcików. W kwiatach żeńskich listków okwiatu jest 5–6. Zalążnia jest górna, powstaje z trzech owocolistków (w każdej z trzech komór rozwijają się po dwa zalążki). Ponad zalążnią szyjki trzech słupków są rozchylone i zwieńczone często zbiegającymi po nich znamionami^[10].

Owoce

Suche torebki, kulistawe lub jajowate^[10], rogate z powodu zachowujących się szyjek słupka^[8]. Pękają trzema klapami^[10] eksplozywnie wyrzucając czarne nasiona^[5][7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj Buxus należy do rodziny bukszpanowatych (Buxaceae) z rzędu bukszpanowców (Buxales)^[2]. W zależności od ujęcia włączane^[4] lub wyłączanych jest tu kilka gatunków z rodzaju Notoceras występujących w południowej Afryce^[5].

Wykaz gatunków^[4]

Przypisy