Chanaty azerbejdżańskie
Chanaty azerbejdżańskie – grupa niewielkich, feudalnych państewek istniejących na wschodnim Zakaukaziu (na obszarze dzisiejszej Armenii, Azerbejdżanu i Azerbejdżanu Irańskiego) od połowy XVIII wieku co początków XIX wieku. Formalnie podległe Persji, w rzeczywistości niezależne.
Chanaty azerbejdżańskie wyodrębniły się w wyniku rozpadu władzy centralnej w Persji po śmierci wybitnego wodza-szacha Nadira. Władzę w nich sprawowali lokalni możnowładcy - bejowie i melikowie, którzy przywłaszczyli sobie tytuły chanów, a nawet sułtanów. O ile władcy byli muzułmanami, o tyle ludność poddana była również chrześcijańska, przeważnie ormiańska i gruzińska. Rządy chanów były przeważnie łupieżcze i okrutne, co w połączeniu z ciągłymi wojnami domowymi w Persji doprowadziło do upadku i wyludnienia tych terenów. Na początku XIX wieku chanaty azerbejdżańskie znalazły się na szlaku ekspansji Imperium Rosyjskiego na Bliski Wschód. Mocą traktatu giulistańskiego z 1813 i traktatu turkmanczajskiego z 1828, kończących dwie kolejne wojny rosyjsko-perskie, chanaty położone na północ od rzeki Araks (i leżący na południe od jej ujścia chanat tałyski) zostały włączone do Rosji. Pod władzą rosyjską chanaty, początkowo autonomiczne, stopniowo zostały zmienione w rosyjskie jednostki administracyjne: najpierw prowincje, następnie powiaty i okręgi.
Do chanatów azerbejdżańskich należały:
- przyłączone do Rosji w 1813:
- chanat derbencki ze stolicą w Derbent,
- chanat kubiński ze stolicą w Kubie (Quba), z wasalnym chanatem dżawadzkim,
- chanat bakijski ze stolicą w Baku,
- chanat szyrwański ze stolicą w Szemasze (Şamaxı),
- chanat tałyski (t. lenkorański) ze stolicą w Lenkoran,
- chanat szekijski ze stolicą w Szeki (Şəki),
- chanat karabaski ze stolicą w Szuszy (Şuşa),
- chanat gandżyński ze stolicą w Gandży,
- przyłączone do Rosji w 1828:
- chanat erywański ze stolicą w Erywaniu,
- chanat nachiczewański ze stolicą w Nachiczewanie,
- pozostałe przy Persji (na południe od Araksu):
- chanat ardebilski ze stolicą w Ardebil,
- chanat zendżański ze stolicą w Zendżan,
- chanat karadaski ze stolicą w Ahar,
- chanat makijski ze stolicą w Maku,
- chanat maragiński ze stolicą w Maragha,
- chanat sarabski ze stolicą w Sarab,
- chanat tebryski ze stolicą w Tebryzie,
- chanat urmijski ze stolicą w Urmii,
- chanat chalchalski ze stolicą w Chalchal,
- chanat chojski ze stolicą w Choj.
Obok chanatów na Zakaukaziu istniały również sułtanaty - mniejsze jednostki, z reguły podporządkowane sąsiednim chanatom. Znane są sułtanaty areski, borczalski, ilisujski, kazachski, kutkaszeński, salański i szamszadilski.
Bibliografia
- B.Baranowski, K.Baranowski Historia Gruzji, Warszawa-Wrocław 1987, ISBN 83-04-02345-8
- Mirosława Zakrzewska-Dubasowa Historia Armenii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990
- WojciechW. Materski WojciechW., Gruzja, Warszawa: Wydawnictwo "Trio", 2000, ISBN 83-85660-90-9, OCLC 749427704 .
- Tadeusz Świętochowski Azerbejdżan, Wydawnictwo "Trio", Warszawa 2006, ISBN 83-7436-0-37-2
- Marek J. Olbrycht, Jerzy Hauziński, Marek Smurzyński, Anna Krasnowolska (red.), Piotr Balczyński Historia Iranu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2010, ISBN 978-83-04-05047-1
