Czyściec kosmaty

Czyściec kosmaty

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	czyściec
Gatunek	czyściec kosmaty
Nazwa systematyczna
Stachys germanica L. Sp. pl. 581. 1753[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Czyściec kosmaty (Stachys germanica L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. Występuje w Europie południowej i środkowej sięgając na północ do Wielkiej Brytanii, Niemiec, Polski, Białorusi i centralnej Rosji. Poza tym rośnie w regionie Kaukazu, w Azji Mniejszej^[4] i Iranie^[5], w Maroku i na Teneryfie^[4][6]. Jako gatunek introdukowany rośnie we wschodniej części Ameryki Północnej^[6]. W Polsce spotykany głównie na południowym wschodzie, poza tym rzadki, na północy najdalej sięga wzdłuż krawędzi dolin Odry i Wisły^[7]. Roślina zasiedla słoneczne i suche miejsca, często na stokach, poza tym skraje zarośli, odłogi, preferując gleby zasobne w węglan wapnia^[7].

Gęsto owłosione liście wykorzystywane były do opatrywania ran^[8][5]. Roślina wykorzystywana była także jako lecznicza w bólach brzucha i przy bolesnych menstruacjach^[5].

Morfologia

Pokrój

Roślina zielna osiągająca zwykle od 0,3 do 1 m wysokości, z krótkim, tęgim kłączem. Pędy prosto wzniesione, nierozgałęzione lub słabo rozgałęzione, całe gęsto, srebrzystoszaro owłosione^[7]. Z zimujących rozet wyrasta od jednej do 7 czterograniastych łodyg^[5].

Liście

Ogonkowe (przy czym ogonki ku górze coraz krótsze i najwyższe liście niemal siedzące), naprzeciwległe. Blaszka liściowa eliptycznie jajowata w przypadku dolnych liści i eliptycznie lancetowata w górze pędu. Nasada blaszki jest sercowata, brzeg ząbkowany^[7], a jej szczyt jest tępy^[9]. Liście są obustronnie owłosione, przy czym z wierzchu delikatnie, a od dołu z gęstym kutnerem barwy srebrzystobiałej. Na wierzchniej stronie liści blaszka jest siatkowato pomarszczona^[7].

Kwiaty

Zebrane po 15–30 w nibyokółki tworzące w szczytowej części pędu dość luźny nibykłos. Kwiaty są krótkoszypułkowe, wsparte wąskolancetowatymi przysadkami, nieco dłuższymi od kielicha. Silnie owłosione kielichy osiągają do 11 mm długości, z czego 5 mm stanowią szydlaste końce nierównej długości ząbków. Korona jasnopurpurowa, dwuwargowa, dwa razy dłuższa od kielicha, od zewnątrz owłosiona i z pierścieniem włosków w gardzieli. Górna warga niepodzielna, słabo wypukła. Dolna warga złożona z trzech zaokrąglonych klap, z których środkowa jest najszersza, całobrzega lub karbowana. Wewnątrz korony pojedynczy słupek i 4 dwusilne pręciki. Dwa dłuższe pręciki po przekwitnieniu rozchylają się na boki. Szyjka słupka jest dłuższa od pręcików, zgięta^[7].

Owoce

Trójkanciaste, kulistawe rozłupki barwy brązowej i długości ok. 2 mm^[7].

Gatunki podobne

Pochodzący z Europy południowo-wschodniej, a w Europie Środkowej uprawiany i czasem dziczejący czyściec wełnisty S. byzantina różni się liśćmi obustronnie srebrzystobiało owłosionymi, na końcach zaostrzonymi i całobrzegimi^[9]. W południowej Europie rośnie czyściec szałwiolistny S. cretica, który też ma liście karbowane i zaostrzone na końcu, ale z nasadą zbiegającą lub zaokrągloną, a nie sercowato wyciętą^[10][11].

Biologia i ekologia

Bylina krótkowieczna lub roślina dwuletnia^[12][5]. Kwitnie od czerwca do sierpnia^[7]. Kwiaty zapylane są przez pszczoły^[8][5], ale odwiedzane są także przez muchówki i słodyszka rzepakowca^[5]. Owoce dojrzewają od sierpnia do października^[8]. Bank nasion w glebie trwały – rośliny pojawiają się czasem ponownie po dłuższym czasie na dawnych stanowiskach po poprawie warunków świetlnych – np. usunięciu zarośli^[12].

Czyściec kosmaty rośnie w miejscach nasłonecznionych – w murawach, na skrajach zarośli, lasów i żywopłotów, czasem na odłogach, kamienistych polach i pastwiskach^[7][12]. Preferuje gleby na skałach wapiennych^[7]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla muraw kserotermicznych z zespołu Origano-Brachypodietum pinnati^[13].

Włoski z rośliny zbierane są przez makatkę zbójnicę i używane do wyścielania podziemnych gniazd^[5]. Jej nasionami żywi się myszarka zaroślowa, nornica ruda i dzwońce. Pędy zgryzane są przez daniele, zające i króliki^[5].

Nazewnictwo

Synonimy taksonomiczne^[3]

Przypisy