Dzielżan
 Helenium amarum | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | eukarionty | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||||
| Klasa | Magnoliopsida | ||||
| Nadrząd | astropodobne | ||||
| Rząd | astrowce | ||||
| Rodzina | astrowate | ||||
| Podrodzina | Asteroideae | ||||
| Rodzaj | dzielżan | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Helenium L. Sp. Pl. 886. 1753 | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Dzielżan (Helenium L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. Obejmuje ok. 32[5]–33[4] gatunków. Zasięg rodzaju obejmuje rozległe obszary w Ameryce Północnej od Kanady po Antyle i Kostarykę, a także Chile, Argentynę i Urugwaj w Ameryce Południowej[4]. Dzielżan jesienny H. autumnale oraz Helenium amarum zostały rozprzestrzenione i rosną zdziczałe w Europie, Azji i Australii[4]. Pierwszy z tych gatunków notowany jest także jako przejściowo dziczejący w Polsce[6].
Rośliny te zasiedlają zwykle wilgotne łąki i siedliska bagienne[7].
Dzielżan jesienny H. autumnale w licznych odmianach jest uprawiany jako roślina ozdobna. Jego sproszkowane liście wykorzystywane są do pobudzania kichania. Laktony zawarte w H. amarum wykorzystywane są w środkach do ochrony roślin przed roślinożercami[8].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, dwuletnie lub byliny o łodygach wyprostowanych[5][9], osiągających od 10 do 160 cm wysokości, często oskrzydlonych zbiegającymi nasadami liści. Pędy są nierozgałęzione lub rozgałęziają się w górnej części, są nagie lub owłosione, czasem gęsto[5].
- Liście
- Skrętoległe, choć najniższe liście są czasem naprzeciwległe. Siedzące lub ogonkowe, pojedyncze, o kształcie od jajowatego do lancetowatego i równowąskiego, często pierzasto klapowane, całobrzegie lub ząbkowane[5].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki powstające pojedynczo na szczycie pędu lub liczne, tworzące wiechowate lub baldachogroniaste kwiatostany złożone. Okrywy są kulistawe, półkuliste, stożkowate lub jajowate o średnicy od kilku mm do ponad 3 cm. Listki na okrywach ułożone są zwykle w dwóch rzędach (rzadko w pojedynczym lub trzech), są trwałe, w czasie owocowania zwykle odginają się. Dno kwiatostanowe jest wypukłe – stożkowate, półkuliste lub jajowate, dołkowane, zwykle pozbawione plewinek (czasem z drobnymi szczecinkami). Brzeżnych kwiatów języczkowych czasem brak lub jest ich od 7 do 34. Są żółte, fioletowe, czerwonawe lub brązowe, często ciemniej zabarwione u nasady i jaśniej w dalszej części. Kwiaty rurkowe są obupłciowe i płodne, liczne (od 75 do ponad tysiąca). Ich korony mają podobną paletę barw jak języczkowe – od żółtej po brązową, przy czym odwrotnie u nasady często są jaśniejsze, a na końcach ciemniejsze. Łatki na końcach rurki korony są trójkątne i jest ich 4 lub 5[5].
- Owoce
- Niełupki 4- lub 5-kątne, nagie lub w różnym stopniu owłosione. Puch kielichowy tworzy 5–12 łusek całobrzegich, postrzępionych lub ościstych[5].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj typowy dla plemienia Helenieae w podrodzinie Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae[10]. W niektórych ujęciach włączane są tu gatunki z rodzaju Hymenoxys, np. dzielżan Hoopesa Helenium hoopesii ≡ Hymenoxys hoopesii[11].
- Wykaz gatunków[4]
- Helenium amarum (Raf.) H.Rock
- Helenium amphibolum A.Gray
- Helenium arizonicum S.F.Blake
- Helenium aromaticum (Hook.) L.H.Bailey
- Helenium atacamense Cabrera
- Helenium autumnale L. – dzielżan jesienny
- Helenium bigelovii A.Gray – dzielżan Bigelowa
- Helenium bolanderi A.Gray
- Helenium brevifolium (Nutt.) Alph.Wood
- Helenium campestre Small
- Helenium chihuahuensis Bierner
- Helenium donianum (Hook. & Arn.) Cabrera
- Helenium drummondii H.Rock
- Helenium elegans DC.
- Helenium flexuosum Raf. – dzielżan nagokwiatowy[6], dz. kręty[12]
- Helenium glaucum Stuntz
- Helenium insulare (Phil.) Cabrera
- Helenium laciniatum A.Gray
- Helenium linifolium Rydb.
- Helenium mexicanum Kunth
- Helenium microcephalum DC.
- Helenium ovallense Bierner
- Helenium pinnatifidum (Schwein. ex Nutt.) Rydb.
- Helenium puberulum DC.
- Helenium quadridentatum Labill.
- Helenium scaposum Britton
- Helenium scorzonerifolium A.Gray
- Helenium thurberi A.Gray
- Helenium uniflorum (Spreng.) P.L.R.Moraes
- Helenium urmenetae (Phil.) Cabrera
- Helenium vallenariense (Phil.) Bierner
- Helenium vernale Walter
- Helenium virginicum S.F.Blake
Zastosowanie
Niektóre gatunki są uprawiane jako ogrodowe rośliny ozdobne. Wśród uprawianych odmian ozdobnych niektóre są mieszańcami międzygatunkowymi. Są łatwe w uprawie i odporne na mróz. Wymagają słonecznego stanowiska i przepuszczalnej, ale wilgotnej gleby. Rozmnażają się przez wysiew nasion wiosną lub jesienią, albo przez podział starszych roślin. Przekwitnięte kwiaty usuwa się.
- Gatunki uprawiane w Polsce[6]
- dzielżan Bigelowa Helenium bigelowii A. Gray
- dzielżan nagokwiatowy Helenium nudiflorum Nutt.
- dzielżan jesienny Helenium autumnale L.
- dzielżan ogrodowy Helenium ×hybridum hort.
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Helenium Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-08-21].
- ↑ a b c d e Helenium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-21].
- ↑ a b c d e f Mark W. Bierner: Helenium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-21].
- ↑ a b c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 91, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 356. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 427, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ Genus Helenium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-08-21].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 94. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin tom I, A-J. Poznań: Zysk i S-ka, 2011, s. 428. ISBN 978-83-7506-845-0.
