Dziewięćsił
 Dziewięćsił bezłodygowy | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||
| Klasa | Magnoliopsida | ||
| Nadrząd | astropodobne | ||
| Rząd | astrowce | ||
| Rodzina | astrowate | ||
| Podrodzina | Carduoideae | ||
| Rodzaj | dziewięćsił | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Carlina L. Sp. Pl. 828. 1 Mai 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
| |||
| |||
| |||
Dziewięćsił (Carlina L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 30 gatunków[4]. Rośliny te występują w Europie, północnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce w zależności od ujęcia systematycznego rosną 4 lub 5 gatunków.
Naukowa nazwa rodzajowa upamiętnia Karola V Habsburga (1500–1558)[5].
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę (brak przedstawicieli na Islandii), położone nad Morzem Śródziemnym kraje północnej Afryki oraz Azję Zachodnią po Iran, zachodnie krańce Chin i Syberię[4]. Największe zróżnicowanie gatunkowe rodzaju znajduje się w obszarze śródziemnomorskim i w Europie Środkowej[6], w rejonie Kaukazu i dalej na wschód rośnie tylko jeden gatunek – dziewięćsił długolistny C. biebersteinii[6][7]. Na Wyspach Kanaryjskich rosną cztery gatunki[8]. Dziewięćsił pospolity C. vulgaris rośnie jako gatunek introdukowany w Ameryce Północnej[4][5].
W Polsce rośnie (wszystkie jako rośliny rodzime), w zależności od ujęcia systematycznego, pięć gatunków[9] lub cztery (w tym ujęciu jeden w dwóch podgatunkach)[4].
- Gatunki flory Polski[9]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[4]
- dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L.
- dziewięćsił długolistny Carlina longifolia Rchb. ≡ Carlina biebersteinii subsp. biebersteinii
- dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Rchb. ≡ Carlina acanthifolia subsp. utzka (Hacq.) Meusel & Kästner
- dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris L.
- dziewięćsił pośredni Carlina intermedia Schur ≡ Carlina biebersteinii subsp. brevibracteata (Andrae) K.Werner
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny roczne i byliny, w tym z pędami drewniejącymi u nasady (półkrzewami)[6], osiągające do 80 cm wysokości, z pędami wzniesionymi lub płożącymi, pojedynczymi lub rozgałęziającymi się na całej długości lub tylko w górze pędu[5], czasem silnie skróconymi[10]. Z korzeniem palowym[7].
- Liście
- Skupione w rozetę przyziemną lub wyrastające wzdłuż łodygi, siedzące lub ogonkowe[5], zwykle kolczaste[6], ząbkowane lub wcinane w różnym stopniu pierzasto[10].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki tworzące się pojedynczo na szczytach pędów lub po kilka w baldachogronach[5], często okazałe[10]. Okrywa koszyczków talerzykowata do szeroko dzwonkowatej, okryta licznymi, ułożonymi w wielu szeregach listkami[10]. Zewnętrzne listki okrywy są podobne do liści, środkowe są silnie kolczaste, z kolcami skierowanymi w różnych kierunkach, wewnętrzne są równowąsko lancetowate, pozbawione kolców, białawe, żółte lub purpurowe. Dno kwiatostanu pokryte licznymi plewinkami, u nasady rurkowatymi, w górze silnie podzielonymi na wiele łatek. Wszystkie kwiaty jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, na szczycie z 5[10], białawymi, żółtymi, różowymi lub fioletowymi łatkami[6]. Pręciki z pylnikami na dole z ostrym końcem i kępką włosków. Szyjka słupka zwieńczona słabo rozwidlonym, zgrubiałym i owłosionym znamieniem[10].
- Owoce
- Niełupki walcowate, przylegająco owłosione, z jednoszeregowym puchem kielichowym złożonym z pierzastych włosków[10], u nasady zrośniętych w 3–10 grup[5].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w jej obrębie klasyfikowany do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carlininae[11].
- Wykaz gatunków[4]
- Carlina acanthifolia All. – dziewięćsił akantolistny[12]
- Carlina acaulis L. – dziewięćsił bezłodygowy
- Carlina atlantica Pomel
- Carlina × bakariensis E.Mayer
- Carlina barnebiana B.L.Burtt & P.H.Davis
- Carlina biebersteinii Bernh. ex Hornem. – dziewięćsił długolistny
- Carlina brachylepis (Batt.) Meusel & A.Kástner
- Carlina canariensis Pit.
- Carlina corymbosa L. – dziewięćsił baldachogroniasty[13]
- Carlina curetum Heldr.
- Carlina diae (Rech.f.) Meusel & A.Kástner
- Carlina falcata Svent.
- Carlina frigida Boiss. & Heldr.
- Carlina graeca Heldr. & Sart.
- Carlina guittonneaui Dobignard
- Carlina hispanica Lam.
- Carlina involucrata Poir.
- Carlina kurdica Meusel & A.Kástner
- Carlina lanata L.
- Carlina libanotica Boiss.
- Carlina nebrodensis Guss. ex DC.
- Carlina oligocephala Boiss. & Kotschy
- Carlina pygmaea Holmboe
- Carlina racemosa L.
- Carlina salicifolia (L.f.) Cav.
- Carlina sicula Ten.
- Carlina sitiensis Rech.f.
- Carlina texedae Marrero Rodr.
- Carlina tragacanthifolia Klatt
- Carlina × vayredae Gaut.
- Carlina vulgaris L. – dziewięćsił pospolity
- Carlina xeranthemoides L.f.
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Carlina L.. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-05-20].
- ↑ a b c d e f g Carlina L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-20].
- ↑ a b c d e f Carlina Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].
- ↑ a b c d e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 126. ISBN 978-3-540-31050-1.
- ↑ a b Carlina Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].
- ↑ Carlina. [w:] Flora Vascular de Canarias [on-line]. [dostęp 2022-05-20].
- ↑ a b c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b c d e f g Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1972, s. 94-95.
- ↑ Genus Carlina L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-20].
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 50. ISBN 978-83-925110-5-2.
Encyklopedia internetowa:
- Catalana: 0088772
Identyfikatory zewnętrzne:
