Forma słownikowa

Forma słownikowa[1], także: forma hasłowa[2], lemma[3][4], lemat[5] – ta spośród form gramatycznych wyrazu odmiennego, która jest tradycyjnie wykorzystywana w słownikach i reprezentuje tam w nagłówku artykułu hasłowego cały wyraz ze wszystkimi jego formami[1][6]. Forma ta stanowi niejako „umowną etykietę zbioru form” i decyduje o umiejscowieniu artykułu hasłowego w słowniku[7].

Wybór formy słownikowej bywa ustalony tradycją i różni się w zależności od języka[2].

Forma słownikowa bywa zwykle traktowana przez osoby uczące się języka obcego jako podstawowa, tj. taka, w której przyswajane są nowe wyrazy i od której tworzy się pozostałe formy odmiany[8].

Przykłady form słownikowych w niektórych językach

Rzeczowniki

  • język polski: mianownik liczby pojedynczej[9][2]
  • łacina: mianownik liczby pojedynczej, uzupełniony formą dopełniacza liczby pojedynczej, np. miles (militis) „żołnierz (żołnierza)”[10]

Czasowniki

  • język polski: bezokolicznik[9][2]
  • łacina: pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, uzupełniona formami bezokolicznika, pierwszej osoby l. poj. czasu perfectum oraz supinum, np. taceo (tacere, tacui, tacitum) „milczę (milczeć, zamilkłem, aby zamilknąć)”[2][10]
  • greka: pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, choć istnieją słowniki stosujące tu bezokolicznik[2]

Przymiotniki

  • język polski: mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego[2]

Problemy

Zdarza się, że w danym języku istnieją wyrazy nieużywane bądź rzadko używane w tej akurat formie, która tradycyjnie pełni rolę słownikowej (np. polskie rzeczowniki sanie, nożyce – nie mają liczby pojedynczej, przymiotniki ciężarna, dojna – w zasadzie nie występują w rodzaju męskim itp.), stanowią one jednak zawsze stosunkowo małą grupę[2]. W przypadku słowników historycznych czy dialektalnych istnieje niebezpieczeństwo utworzenia form sztucznych albo wręcz błędnych, ponieważ np. polski bezokolicznik jest formą rzadko używaną i może nie występować w zabytkach językowych bądź zapisach tekstów gwarowych[2].

Ponadto tradycyjna forma słownikowa nie zawsze pozwala ustalić sposób odmiany wyrazu, np. w języku japońskim forma twierdząca czasownika, używana jako słownikowa, nie wskazuje, czy należy on do klasy samogłoskowej (jap. ichidan) czy spółgłoskowej (jap. godan), podczas gdy forma przecząca jest pod tym względem w pełni jednoznaczna[11]. Podobnie sprawa ma się z polskim bezokolicznikiem, w którym zatarciu ulega struktura czasownika i typ koniugacyjny (np. umieć – umie, szaleć – szaleje, widzieć – widzi, słyszeć – słyszy, mieć – ma, gdzie identycznemu zakończeniu bezokolicznika -eć odpowiadają różne typy odmiany)[2][12].

Zobacz też

Zobacz hasło lemma w Wikisłowniku
  • lemat w matematyce

Przypisy

  1. ↑ a b Kania 1984 ↓, s. 130.
  2. ↑ a b c d e f g h i j Tokarski 1984 ↓, s. 29.
  3. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 261.
  4. ↑ Dariusz Tkaczewski: Ottův slovník naučný na tle czeskiej tradycji leksykograficznej: encyklopedia – twórcy – język. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2013, s. 22. (pol.).
  5. ↑ Karolina Lisczyk-Kubina, Marcin Maciołek (red.): Ruch w języku – język w ruchu. Uniwersytet Śląski w Katowicach, 2012, s. 102. ISBN 978-83-63268-19-0. (pol.).
  6. ↑ Tokarski 1984 ↓, s. 28–29.
  7. ↑ Tokarski 1984 ↓, s. 29–30.
  8. ↑ Fellerer 2008 ↓, s. 93.
  9. ↑ a b Kania 1984 ↓, s. 131.
  10. ↑ a b Marr 1997 ↓.
  11. ↑ Czasowniki. [w:] Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych [on-line]. [dostęp 2017-12-25]. (pol.).
  12. ↑ Fellerer 2008 ↓, s. 93–94.

Bibliografia

  • Stanisław Kania: Przegląd podstawowych zagadnień leksykografii. W: Stanisław Kania, Jan Tokarski: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1984, s. 127–244. ISBN 83-02-02354-X. (pol.).
  • Jan Tokarski: Na początku było Słowo… Rozważania o wyrazie. W: Stanisław Kania, Jan Tokarski: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1984, s. 9–126. ISBN 83-02-02354-X. (pol.).
  • Jan Fellerer: Kilka uwag o płaskiej koncepcji gramatyki języka polskiego jako obcego. W: W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku. Red. Władysław Miodunka i Anna Seretny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 91–101. ISBN 978-83-233-2582-6. [dostęp 2017-12-25]. (pol.).
  • Vivian Marr: Collins Latin Dictionary. Glasgow: HarperCollins, 1997, s. V. ISBN 978-0-00-722439-5. (ang.).
  • JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).