Fort IX Twierdzy Warszawa

Zajęcie przez wojska niemieckie fortu IX we wrześniu 1939
Impreza plenerowa w forcie Czerniaków, w głębi widoczne koszary
Głaz upamiętniający Janusza Kusocińskiego

Fort IX (fort „Czerniaków”[1][2][3], od 1938 ofic. fort Dąbrowskiego[4], zwyczajowo fort Czerniakowski[4] lub fort „Sadyba”[1]) – jeden z fortów pierścienia zewnętrznego Twierdzy Warszawa, wybudowany w latach 80. XIX wieku. Zlokalizowany jest na Sadybie, w warszawskiej dzielnicy Mokotów. Przez jego teren przebiega ulica Powsińska[1].

Historia

Fort został wzniesiony w latach 1883–1887 na planie zbliżonym do pięciokąta, z ceglanymi schronami koszarowymi i bojowymi oraz mokrą, ze względu na położenie na terenie podmokłym fosą[5].

W ramach decyzji likwidacji twierdzy z 1909 r., w 1913 r. wysadzono większość obiektów bojowych, pozostawiając koszary o charakterystycznym, łamanym narysie i układ ziemny. Od 1924 r. na terenach esplanady wokół fortu, po wewnętrznej stronie ulicy Okrężnej, powstawało osiedle Sadyba Oficerska dla oficerów Wojska Polskiego[6]. Do 1947 r. na obszarze tym znajdowało się kilkadziesiąt willi[1].

W 1935 przez teren fortu poprowadzona została ulica Powsińska, która dwukrotnie przecinała fosę przechodząc nad nią po mostach. W 1936 we wschodniej części fortu, odciętej od pozostałej części nową arterią, wyburzono zabudowania fortowe i utworzono park publiczny. Zrezygnowano jednak z przecięcia zachodniej części fortu projektowanym odcinkiem ulicy Klarysewskiej, który miał połączyć odcinki tej ulicy położone po północnej i południowej stronie fortowej fosy[7].

W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 fort był miejscem bohaterskiej obrony polskich żołnierzy z kompanii ochotniczych i części kompanii 2 batalionu 360 pułku piechoty. 26 września fort został zajęty przez Niemców[1][8]. W walkach brał tu także olimpijczyk Janusz Kusociński. Tutaj 25 września został ranny, co upamiętnia głaz z tablicą pamiątkową odsłonięty w 1989 roku[9]. Historię walk o fort w 1939 roku opisał Maciej Piekarski w książce Samotna placówka.

Fort odegrał dużą rolę w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku[4]. 7 sierpnia został opuszczony przez Niemców i obsadzony przez powstańców z batalionu „Oaza” z 5. Rejonu V Obwodu Mokotów pod dowództwem Czesława Szczubełka[4]. 1 września 1944 Sadyba została zaatakowana przez przeważające siły niemieckie[4]. Około godz. 11.00 fort został zbombardowany przez Luftwaffe; poległ Czesław Szczubełek i 24 powstańców[4].

Po wojnie we wschodniej części fortu odtworzono park, któremu uchwałą Rady Dzielnicy-Gminy Warszawa-Mokotów z dnia 16 lipca 1993 nadano nazwę Park imienia Czesława Szczubełka[10]. Natomiast zachodnia część fortu do 1990 była zajęta przez wojsko. Od początku lat 90. istniał tu niedostępny magazyn sprzętu gromadzonego przez Muzeum Wojska Polskiego i pod koniec lat 90. otwarto tu dwa oddziały muzeum: Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej oraz Muzeum Katyńskie (funkcjonowało tam do 2009). W związku z planowaną przeprowadzką Muzeum Wojska Polskiego na teren Cytadeli, przyszłość fortu jest nieznana.

W 1973 fort został wpisany do rejestru zabytków (jako fort „Czerniaków”)[11].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e LechL. Królikowski LechL., Twierdza Warszawa, Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2002, s. 237–238, ISBN 83-11-09356-3 .
  2. ↑ Encyklopedia Warszawy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 187, ISBN 83-01-08836-2 .
  3. ↑ Juliusz A.J.A. Chrościcki Juliusz A.J.A., AndrzejA. Rottermund AndrzejA., Atlas architektury Warszawy, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 183 .
  4. ↑ a b c d e f Lesław M.L.M. Bartelski Lesław M.L.M., Mokotów. Warszawskie Termopile 1944, Warszawa: Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945“, 2004, s. 182–183, ISBN 83-11-09806-9 .
  5. ↑ 1883-1920: Dociera cywilizacja. Miasto Ogród Sadyba [online], miasto-ogrod-sadyba.pl, 18 marca 2019 [dostęp 2024-04-10] .
  6. ↑ Założyciele Sadyby Oficerskiej. Miasto Ogród Sadyba [online], miasto-ogrod-sadyba.pl, 18 marca 2019 [dostęp 2024-04-10] .
  7. ↑ Stan dojrzałości. Miasto Ogród Sadyba [online], miasto-ogrod-sadyba.pl, 18 marca 2019 [dostęp 2024-04-10] .
  8. ↑ WładysławW. Bartoszewski WładysławW., BogdanB. Brzeziński BogdanB., LeszekL. Moczulski LeszekL., Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 25 .
  9. ↑ StanisławS. Ciepłowski StanisławS., Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w., Warszawa: Argraf, 2004, s. 230–221, ISBN 83-912463-4-5 .
  10. ↑ Uchwała Nr 399 Rady Dzielnicy-Gminy Warszawa-Mokotów z dnia 16 lipca 1993 r. w sprawie nadania nazwy parku.
  11. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 czerwca 2021 r. Woj. mazowieckie (Warszawa) [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 3 [dostęp 2021-07-18] .

Bibliografia

  • StanisławS. Łagowski StanisławS., Szlakiem twierdz i ufortyfikowanych przedmości, Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2005, ISBN 83-88773-96-8 .
  • MaciejM. Piekarski MaciejM., Samotna placówka, MON, 1989, ISBN 83-11-07733-9 .

Linki zewnętrzne

Zobacz multimedia związane z tematem: Fort IX Twierdzy Warszawa
  • Zdjęcie lotnicze z 1944, fort widoczny w części centralnej [online], zdjecia.geoportal.edu.pl [zarchiwizowane z adresu 2014-05-03] .
  • p
  • d
  • e
Fortyfikacje Warszawy
Warszawa i Praga
Twierdza Modlin
Twierdza Warszawa
Forty
Twierdza Zegrze
Inne forty