Gelliusz

Aulus Gellius (druga połowa II wieku n.e.) – erudyta i pisarz rzymski, miłośnik starożytności i kolekcjoner ciekawostek, znany z autorstwa zbioru zatytułowanego Noce attyckie (łac. Noctes Atticae).

Życie

O życiu jego zachowały się skąpe wiadomości, pochodzące przede wszystkim z samego utworu, jednak nie tyle z bezpośrednich informacji, co wniosków interpretacyjnych (żadnej części pracy autor nie poświęcił samemu sobie).

Urodził się i wychował przypuszczalnie w samym Rzymie, tam też z pewnością się uczył (wspomina o tym mimochodem w ks. VII, rozdz. 6) u gramatyka Sulpicjusza Apollinarisa i retora Antoniusza Julianusa. Otrzymał typowe w owym czasie wykształcenie prawnicze, retoryczne i literackie. Należał do stanu ekwitów. Był żonaty i miał dzieci. Przez pewien czas był sędzią i urzędnikiem państwowym. Czas wolny spędzał na lekturach, z których sporządzał wyciągi i notatki do swego dzieła.

Przed rokiem 165 udał się do Aten, gdzie przez jakiś czas przebywał i zaczął opracowywać zgromadzony materiał podczas zimowych wieczorów (stąd tytuł zbioru). Znał osobiście kilku ówczesnych uczonych, w tym retora Korneliusza Frontona, filozofa Favorinusa z Arelate (który wywarł na niego silny wpływ), Heroda Attyka (z którym zetknął się w Atenach) – ich poglądy na różne tematy (jako poznane z ich ust) dość często przytacza w swym utworze.

Dzieło

Jest to ujęty w czterystu rozdziałach zbiór bieżących wydarzeń związanych z życiem intelektualnym autora, w głównej części mający charakter opracowania zbieranych przez wiele lat notatek z różnych lektur. Pierwotnie obejmował dwadzieścia ksiąg; do naszych czasów zachowało się 19 (zaginęła ósma oraz kilka fragmentów z początku i końca dzieła).

Całość materiału nie ma określonego porządku, co jest świadomym zabiegiem autora^[1]. Dla pobudzenia ciekawości czytelnika Gelliusz stosuje częstą zmianę tematu wraz z manierą ujmowania wywodów w postaci dialogu. Każdy rozdział dotyczy innego zagadnienia z zakresu literatury, języka, kultury, prawa i wielu aspektów życia codziennego starożytnej Grecji i Rzymu. Dzięki temu – jak również dlatego, że autor obficie cytuje dzieła sobie znane, a później zaginione – Noce attyckie, jako ogromny materiał antykwaryczny, stanowią bezcenną kopalnię wiedzy o Rzymie z II wieku n.e. oraz o starożytności grecko-rzymskiej w ogóle.

Autor był zwolennikiem prądu archaistycznego w literaturze rzymskiej, powstałego w reakcji przeciw mocno zretoryzowanej prozie okresu klasycznego i w poszukiwaniu sposobu na „odmłodzenie” języka literackiego, a to przez nawrót do pisarzy głównie okresu archaicznego i wczesnoklasycznego (z niewielkimi tylko wyjątkami na rzecz wczesnego cesarstwa rzymskiego). Tendencja ta ma wpływ na dobór lektur Gelliusza: mimo że tworzy w drugiej połowie II wieku n.e., najmłodszym autorem, jakiego cytuje, jest wcześniejszy o sto lat Pliniusz Starszy, a najmłodszym poetą wcześniejszy o dwieście lat Wergiliusz.

Charakterystyczne jest, że mimo zainteresowań historycznych Gelliusza, pomija on zupełnie Liwiusza oraz Tacyta. Jedynie Swetoniusz jest cytowany raz i to jedynie mimochodem (jako źródło wiadomości o pewnym pisarzu z okresu republiki rzymskiej). Ulubionym historykiem autora jest (oprócz Katona Starszego) niejaki Quintus Claudius Quadrigarius (znany nam wyłącznie z fragmentów zawartych w Nocach attyckich). Seneka stanowi tylko obiekt krytyki jako autor wygłaszający mierne sądy na temat Enniusza. W ogóle nie cytuje poetów okresu cesarstwa, nawet bardzo sławnych, jak Owidiusza, Lukana i Stacjusza. Chętnie wspominani są natomiast poeci okresu republikańskiego – Lukrecjusz, Katullus, Lutacjusz Katulus – a ponadto Plautus, Newiusz, Enniusz.

Z mówców Gelliusz cytuje Cycerona, którego określa pochlebnym mianem verborum homo diligentissimus (człowiek starannego słowa)^[2]. Wydaje się, że spośród innych wyróżnia Gajusza Grakchusa i Katona Starszego.

Łącznie Gelliusz przytoczył aż 275 autorów greckich oraz rzymskich^[3]. Po ukończeniu dwudziestu ksiąg, napisaniu posłowia i spisu treści zamierzał kontynuować pracę i wydać następny utwór o podobnym charakterze – czy urzeczywistnił ten zamiar, nie wiadomo.

Datowanie

Dwie postacie (Herodesa Attyka i Korneliusza Frontona) wspomina się w całym dziele jako osoby żyjące, przy czym pierwszy określany jest konsekwentnie jako były konsul. Wiadomo, że jego konsulat przypadł na rok 143 n.e., zaś Fronton zmarł w 170 n.e., co pozwala zawęzić okres powstawania dzieła do lat 144-170 n.e., czyli do okresu panowania Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza. Najpewniej zbiór wydano około 169 r. n.e.^[4] Jego fragmenty tłumaczył na polski Stanisław Stabryła.

Inspiracje

Noce attyckie w znacznym stopniu wykorzystali Noniusz Marcellus oraz Makrobiusz, choć nie podali nazwiska autora źródła. Stały się też one inspiracją dla innych zbiorów tekstów znanych z literatury współczesnej. W literaturze polskiej wpływ stylu Gelliusza (zwłaszcza w zakresie krytyki literackiej) oraz kompozycji jego dzieła widoczny jest w Cicer cum caule Juliana Tuwima.

Przypisy

Bibliografia

• Słownik pisarzy antycznych. Pod red. A. Świderkówny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2001. ISBN 83-214-1199-1
• MariaM. Cytowska MariaM., HannaH. Szelest HannaH., Literatura rzymska. Okres cesarstwa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1992, ISBN 83-01-10574-7, OCLC 68665126 .brak strony (książka)
• Noce attyckie 2.24. O dawnej oszczędności i o starożytnych ustawach dotyczących wydatków. Tłum. Aldona Rita Jurewicz, Maria Piechocińska-Kłos. Poznań: UWAM, 2012. ISBN 978-83-232-2467-9

Linki zewnętrzne

• Niektóre księgi "Nocy attyckich" w The Latin Library.
• Noctes Atticae (ang.)
• Noctes Atticae w Perseus Digital Library.
• Urząd cenzora w świetle "Nocy Attyckich" Aulusa Gelliusa
• Czym jest "pomerium" : Aulus Gellius, "Noce Attyckie" 13,14. Tekst − tłumaczenie − komentarz
• Czym są zgromadzenia kalarne, czym kurialne, czym centurialne, czym trybusowe, czym wiec; oraz podobne sprawy z tym związane. Aulus Gellius, Noce Attyckie 15,27
• O tym, że trybunowie plebejscy mają prawo zatrzymania, nie mają zaś prawa wezwania : Aulus Gellius, Noce attyckie 13,12
• O przestrzeganej i strzeżonej wśród Rzymian świętości przysięgi; oraz o dziesięciu jeńcach, których Hannibal wysłał do Rzymu po otrzymaniu od nich przyrzeczenia. Aulus Gellius, Noce Attyckie 6,18
• Nieprawdą jest to, co Verrius Flaccus pozostawił napisane w drugiej księdze dzieła, które poświęcił niejasnym fragmentom mów Katona, na temat zatrzymanego niewolnika – Aulus Gellius, Noce Attyckie 17,6
• Czym jest wniosek, czym ustawa, czym plebiscyt, czym przywilej. Aulus Gellius, Noce Attyckie 10,20
• O ukaraniu przez cenzorów tych, którzy przy nich opowiadali niestosowne żarty; oraz o rozważaniu nałożenia noty na tego, kto stał przed nimi potężnie ziewając. Aulus Gellius, Noce Attyckie 4,20