Getto w Zduńskiej Woli

Getto w Zduńskiej Woli

Typ	getto żydowskie
Odpowiedzialny	III Rzesza
Rozpoczęcie działalności	1939-1940
Zakończenie działalności	1942
Terytorium	Polska pod okupacją III Rzeszy[a]
Miejsce	Łódź
Narodowość więźniów	Żydzi
Położenie na mapie Zduńskiej Woli Getto w Zduńskiej Woli
Położenie na mapie Rzeszy Niemieckiej Getto w Zduńskiej Woli
51,600000°N 18,933333°E/51,600000 18,933333

Getto w Zduńskiej Woli – getto żydowskie, utworzone przez Niemców w Zduńskiej Woli podczas II wojny światowej. Było to drugie pod względem wielkości (po getcie w Łodzi) getto na terenie tzw. Kraju Warty^[1].

Społeczność Żydów w Zduńskiej Woli

Pierwsze wzmianki o Żydach zduńskowolskich pochodzą z 1788 roku. W osadzie mieszkały wówczas 33 rodziny polskie i żydowskie i znajdował się w niej: ratusz, kościół katolicki, bóżnica i szkoła „gdzie się Żydy schodzą” wybudowane przez Masłowskiego^[2].

Przed wybuchem II wojny światowej w Zduńskiej Woli mieszkali przedstawiciele wielu narodów. W sierpniu 1939 r. zamieszkiwało ją 13 190 Polaków, 9330 Żydów i 4480 Niemców. W 1939 r. Rada Gminy Żydowskiej składała się z 17 członków (11 z nich należało do Agudy, 2 było syjonistami, 4 – bezpartyjni). Od samego początku okupacji władze niemieckie prowadziły politykę dyskryminacji ludności żydowskiej, stanowiącej drugą grupę narodowościową w mieście. Najbardziej charakterystycznymi jej przejawami było wprowadzenie jeszcze przed 15 listopada 1939 nakazu obowiązkowego noszenia przez Żydów specjalnego oznakowania w postaci żółtych opasek z sześcioramienną gwiazdą Dawida. Paski te musiano zakładać na prawe ramię ponadto oznakowanie to umieszczone musiało być na piersi i na plecach. W planach niemieckich władz okupacyjnych Żydzi mieli zamieszkać w dzielnicy wydzielonej – getcie. Nie jest do końca pewna data jego utworzenia. Wiadomo, że przygotowania do powstania takiego miejsca władze niemieckie czyniły już od początku okupacji, przesiedlając na teren przyszłej dzielnicy zamkniętej Żydów mieszkających w innych częściach miasta^[3][2].

Getto w Zduńskiej Woli

Położenie

Niemcy utworzyli getto prawdopodobnie pod koniec 1939 r. (według innej wersji miało to miejsce w maju lub czerwcu 1940 r.). Zamknięto jego granicę jesienią 1940 r. Przebiegały one ul. Juliusza i obecnej Getta Żydowskiego, aż do ul. Sieradzkiej. Obejmowały także zachodnią i północną stronę pl. Wolności. Od północnej strony miasta dochodziły do zbiegu Opiesińskiej i Szadkowskiej aż do Narwiańskiej i Sieradzkiej. Getto otoczone było drutem kolczastym. Granice przebiegały pomiędzy podwórkami. Do getta prowadziło pięć bram od pilnowanych wewnątrz przez żydowską policję porządkową, a od zewnątrz przez posterunki Schupo^[3][1].

Warunki

Podobnie jak w innych gettach, władze hitlerowskie powołały w getcie zduńskowolskim Radę Starszych. Funkcję przełożonego sprawował dr Jakub Lemberg. W 1940 r. zorganizował na terenie getta przy ul. Ogrodowej farmę rolną, zwaną przez Niemców „Ackerbaufarm”. Dostarczała ona mieszkańcom getta sporo jarzyn i mleka. Zatrudniona tam była młodzież w wieku 17–21 lat. Łącznie pracowało tam ok. 50 osób. Ciężkie warunki pracy, niedożywienie, jak również niebywała ciasnota w mieszkaniach, w których wegetowało niejednokrotnie na kilkunastu metrach kwadratowych po kilka rodzin, powodowały znaczny wzrost śmiertelności. Tragiczne warunki bytowania, ciągły strach o własne życie spowodował, że coraz zjawiskiem stały się ucieczki z gett oraz spadek wydajności pracy. Aby temu zapobiec, w celu zastraszenia Niemcy przeprowadzili w Zduńskiej Woli dwie egzekucje, w których zamordowali 20 osób^[3].

Likwidacja getta

Likwidacja getta w Zduńskiej Woli miała miejsce w dniach 24-26 sierpnia 1942. Do akcji likwidacji zduńskowolskiego getta Niemcy zmobilizowali znaczne siły SS i policji, w której skład wchodziła jednostka specjalna Rollkommando oraz całą miejską placówkę Schupo, na czele której stał por. Herman Funke. W akcji tej wziął również udział Hans Biebow – kierownik zarządu getta w Łodzi oraz szef getta w Zduńskiej Woli Wilhelm Bittel. Ludność została wypędzona ze swoich mieszkań i zgromadzona na tzw. placu zbiorczym znajdującym się przy dzisiejszej ulicy Getta Żydowskiego. Dokonano tam wstępnej selekcji typując pierwsze ofiary, które miały być zamordowane w niemieckim obozie w Chełmnie nad Nerem. Wszystkich pozostałych przepędzono na cmentarz żydowski, gdzie dokonywano jeszcze kilkukrotnie selekcjonowania, wybierając około 1169 osób, które zostały przewiezione do getta łódzkiego. Pozostali w liczbie 8594 zostali przewiezieni do obozu śmierci w Chełmnie nad Nerem gdzie poddani zostali natychmiastowej eksterminacji^[3][1][4].

Duża część Żydów rozumiała nadchodzące zagrożenie. Wiele osób ukrywało się nie chcąc dobrowolnie podporządkować się rozkazom Niemców. Tych po schwytaniu rozstrzeliwano na miejscu. Łącznie w pierwszym dniu akcji na terenie getta zamordowano co najmniej 50 osób. W dwóch następnych co najmniej kilkadziesiąt dalszych. Zwłoki pomordowanych wywożono na cmentarz żydowski i tam grzebano w zbiorowej mogile. Zgromadzeni na cmentarzu pozostawali pod silną strażą przez dwa dni bez wody i pożywienia. Świadkowie tamtych wydarzeń zeznali, że Niemcy strzelali bez powodu w tłum w wyniku czego zginęło dalsze kilkadziesiąt osób^[3].

Upamiętnienie

Pamięć o getcie żydowskim w Zduńskiej Woli kultywuje regionalne Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola^[5].

Na Cmentarzu w Zduńskiej Woli znajduje się pomnik upamiętniający ofiary eksterminacji, zduńskowolan którzy zginęli podczas wydarzeń z 1942 roku bezpośrednio na cmentarzu. To mogiła około 200 osób^[6].

W sierpniu 2023 r. w kolejną rocznicę likwidacji getta na miejscowym cmentarzu zawieszono tablicę pamiątkową informującą o istnieniu zamkniętej dzielnicy żydowskiej w mieście^[6].

Uwagi

Przypisy