Iperyty

Ten artykuł dotyczy bojowego środka trującego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Iperyty – grupa bojowych środków trujących o działaniu parzącym, których nazwa pochodzi od miejscowości Ypres w Belgii, gdzie w 1917 r. Niemcy użyli po raz pierwszy bojowo tego typu związek – był to sulfid bis(2-chloroetylu), S(CH
2CH
2Cl)
2, znany obecnie jako iperyt siarkowy lub skrótowo „iperyt”^[1]. Iperyty ogólnie zbudowane są z heteroatomu (np. siarki lub azotu) podstawionego grupami 2-chloroetylowymi.

Iperyty wywołują na skórze pęcherze i trudno gojące się rany, a także porażenie dróg oddechowych i płuc, mogące prowadzić do śmierci. Działanie oparów iperytu na oczy powoduje ślepotę, zwykle wyleczalną. Ciekły iperyt powoduje nieodwracalną utratę wzroku. W przypadku poparzeń dotyczących większej powierzchni ciała występuje także działanie ogólnotrujące.

Ochrona przed iperytem polega na stosowaniu masek przeciwgazowych oraz kombinezonów ochronnych, wykonanych ze specjalnej gumy lub tworzywa sztucznego, chroniących całe ciało.

Najlepszymi odkażalnikami są roztwory substancji chlorujących np. chloramin w rozpuszczalnikach organicznych. Skuteczność wodnych roztworów odkażalników jest mniejsza z powodu słabej rozpuszczalności iperytu w wodzie.

Rodzaje iperytów

Właściwości wybranych iperytów:

iperyt siarkowy – sulfid bis(2-chloroetylu), nazywany także gazem musztardowym lub skrótowo iperytem
iperyty azotowe – chlorowcopochodne amin alifatycznych np. tris(2-chloroetylo)amina, N(CH
2CH
2Cl)
3
iperyt tlenowy („T”) – eter 2,2′-bis(2-chloroetylotio)dietylowy, O(CH
2CH
2SCH
2CH
2Cl)
2. Ciecz o działaniu toksycznym ponad trzy razy silniejszym od iperytu siarkowego
iperyt bromowy – sulfid bis(2-bromoetylu), S(CH
2CH
2Br)
2 – bromowy analog iperytu siarkowego
iperyt zimowy Zajkowa – mieszanina kilku iperytów o niższej temperaturze krzepnięcia niż iperyt siarkowy

*Wybrane iperyty siarkowe*
Nazwa chemiczna	Kod wojskowy	Nazwa zwyczajowa	Numer CAS	Numer PubChem
sulfid bis(2-chloroetylu)	H/HD	iperyt	505-60-2	10461^[2]
1,2-bis(2-chloroetylotio)etan	Q	seskwiiperyt	3563-36-8	19092^[3]
eter 2,2′-bis(2-chloroetylotio)dietylowy	T	iperyt tlenowy	63918-89-8	45452^[4]
sulfid 2-chloroetylowo-chlorometylowy			2625-76-5
bis(2-chloroetylotio)metan	HK		63869-13-6
bis-1,3-(2-chloroetylotio)propan			63905-10-2
bis-1,4-(2-chloroetylotio)butan			142868-93-7
bis-1,5-(2-chloroetylotio)pentan			142868-94-8
eter bis(2-chloroetylotiometylowy)			63918-90-1

Przypadki użycia iperytu

I wojna światowa – 1917 Niemcy przeciw Kanadyjczykom, Niemcy przeciw Francuzom w bitwie pod Ypres
Wielka Brytania przeciw Armii Czerwonej w 1918 r.^{[potrzebny przypis]}
Wielka Brytania przeciw rebeliantom w Iraku w 1920 r.
Hiszpania przeciw Maroku w latach 1923–1926
Związek Radziecki przeciw Chinom w 1930 r.
Polska przeciw Niemcom oraz Niemcy przeciw Polsce (incydentalne przypadki podczas kampanii wrześniowej) w 1939^[a]
Włochy przeciw Etiopii w latach 1935–1940
Japonia przeciw Chinom w latach 1937–1945
Egipt przeciw Północnemu Jemenowi w latach 1963–1967
Irak przeciw Iranowi (1983–1988) oraz Kurdom w 1988

Uwagi

↑ Nie jest pewne, czy zaminowanie ładunkami z iperytem mostu w Jaśle przez Wojsko Polskie, wskutek czego poszkodowanych zostało 14 żołnierzy niemieckich było skutkiem zamierzonych działań, czy pomyłki; Niemcy natomiast zrzucili 3 września 1939 na przedmieścia Warszawy bomby z iperytem, co potwierdzili później (w 1942) i określając jako pomyłkę lub przypadek; miało miejsce też jeszcze kilka innych przypadków użycia amunicji z iperytem przez Niemcy przeciw Polsce, ale były to wydarzenia odosobnione, prawdopodobnie przypadki lub nieautoryzowane decyzje dowódców niskiego szczebla taktycznego (zob. Blister Agent: Sulfur Mustard (H, HD, HS) na www.cbwinfo.com).

Przypisy

↑ Blister Agent: HD [online], Factsheets on Chemical and Biological Warfare Agents, 1999 [zarchiwizowane z adresu 2013-10-01] (ang.).
↑ iperyt – podsumowanie. PubChem Public Chemical Database. (ang.).
↑ seskwiiperyt – podsumowanie. PubChem Public Chemical Database. (ang.).
↑ iperyt tlenowy – podsumowanie. PubChem Public Chemical Database. (ang.).

Bibliografia

1000 słów o chemii i broni chemicznej, ZygfrydZ. Witkiewicz (red.), Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987, ISBN 83-11-07396-1, OCLC 19360683 .