Język niemiecki na terenie Austrii

Język niemiecki w Austrii – odmiana języka niemieckiego używana na terenie Austrii: austriacki język standardowy, język potoczny i dialekt^[1].

Rys historyczny

Począwszy od XV wieku wśród języków pisanych w Austrii i w miastach południowych Rzeszy Niemieckiej dominował wariant wschodnio-górno-niemiecki (Ostoberdeutsch) oparty na języku kancelarii cesarskiej w Wiedniu. Wariant ten używany był przez drukarzy miast południowych aż do drugiej połowy XVIII wieku. Wtedy bowiem – w latach 1774–1780 – wraz z przejęciem idei oświeceniowych i reformą szkolnictwa przeprowadzoną na zlecenie cesarzowej Marii Teresy przyjęto w Austrii język wschodnio-środkowo-niemiecki (Ostmitteldeutsch), oparty na języku kancelarii miśnieńskiej i języku Biblii Lutra. Wprowadzono naukę języka niemieckiego na podstawie norm Johanna Christopha Gottscheda i Johanna Christopha Adelunga. Szkolnictwo, czasopisma, literatura spowodowały rozwój języka mówionego, który zawierał w sobie zarówno elementy dialektu bawarskiego, jak i cechy ogólnego języka pisanego^[2]^[3].

Po utworzeniu monarchii austro-węgierskiej w 1867 roku nasiliły się tendencje do wyrażania swojej odrębności językowej opartej na bawarskich źródłach gramatyki i słownictwa wzbogaconego o wyrazy pochodzące z wielonarodowościowego państwa austriackiego. W tym czasie po raz pierwszy pojawia się nazwa „niemczyzna austriacka” (Österreichisches Deutsch)^[4].

Niemniej jednak przyłączono się do większości ustaleń konferencji ortograficznej z 1901 w Berlinie oraz zaleceń w słowniku Konrada Dudena. W ten sposób została zachowana (względna) jednolitość pisowni niemieckiej w Austrii i w Niemczech^[4].

Język niemiecki standardowy w Austrii a język niemiecki w Niemczech – różnice

W zakresie słownictwa

Najwięcej różnic pomiędzy niemczyzną austriacką a standardem ogólnoniemieckim występuje w zakresie słownictwa. W słowniku austriacyzmów Jakoba Ebnera Wie sagt man in Österreich? Wörterbuch der österreichischen Besonderheiten (2. wyd. 1980) znajduje się ponad 4000 austriacyzmów specyficznych dla języka w Austrii. Norbert Morciniec wymienia niektóre z nich z zakresu kulinariów i gastronomii, m.in.^[5]:

das Beisel (niem. die Kneipe, das kleine Café, pol. knajpka, kawiarenka)
das Eiklar (niem. das Einweiß, pol. białko)
der Einspänner (niem. der Mokka mit Sahne, pol. mała kawa ze śmietanką)
die Germ (niem. die Hefe, pol. drożdże)
das Häferl (niem. die Tasse, pol. filiżanka)
der Karfiol (niem. der Blumenkohl, pol. kalafior)
das Kipfel/das Kipferl (niem. das Hörnchen, pol. rogalik)
die Kolatsche (niem. der Kuchen, pol. ciasto upieczone)
der Kukuruz (niem. der Mais, pol. kukurydza)
die Kuttel (niem. die Kaldaunen, pol. flaczki)
die Melange (niem. die Milchkaffee, pol. kawa z mlekiem)
das Obers (niem. die (süße) Sahne, pol. śmietanka)
die Palatschinke (niem. der Eierkuchen, pol. naleśnik)
der Paradeiser (niem. die Tomate, pol. pomidor)
das Schwammerl (niem. der Pilz, pol. grzyb)
der Topfen (der Quark, pol. twarożek)
der Wecken/das Weckerl (niem. das Brötchen, die Semmel, pol. bułka)
die Weinbeer (niem. die Rosine, pol. rodzynka)
die Zwetschke (niem. die Pflaume, pol. śliwka)

W zakresie słowotwórstwa

Niemieckim sufiksom -chen i -lein odpowiadają w niemczyźnie austriackiej -l, -el, -erl, np.:

das Hendl (kurczak z rożna)
das Zuckerl (cukierek)
das Sackerl (woreczek)
das Krügel (kufelek)^[6]

Różnice w tworzeniu złożeń^[7]:

Aufnahmsprüfung (niem. Aufnahmeprüfung, pol. egzamin wstępny)
Gesangsverein (niem. Gesangverein, pol. chór)
Schattseite (niem. Schattenseite, pol. ciemna strona)
Różnice w tworzeniu czasowników z sufiksem -ieren
parkieren (niem. parken, pol. parkować)
politieren (niem. polieren, pol. polerować)
röntgenisieren (niem. röntgen, pol. prześwietlać)

W zakresie gramatyki

Różnice w zakresie rodzaju gramatycznego rzeczowników^[8]:

das Eck (niem. die Ecke, pol. kąt)
der Gehalt (niem. das Gehalt, pol. pobory)
der Kartoffel (niem. die Kartoffel)
das Teller (niem. der Teller, pol. talerz)
das Sakko (niem. der Sakko, pol. marynarka)

Różnice w tworzeniu liczby mnogiej rzeczowników^[6]:

die Erlässe (niem. die Erlasse, pol. dekrety)
die Saisonen (niem. die Saisons)
die Krägen (niem. die Kragen, pol. kołnierze)

Różnice w użyciu czasowników posiłkowych w czasie Perfekt: sein zamiast haben^[6]:

Ich bin gelegen
Ich bin gesessen
Ich bin gestanden

Różnice w rekcji czasownika^[6]:

auf etwas vergesssen (niem. etwas vergessen, pol. o czymś zapomnieć)

froh sein um etwas (niem. froh sein über etwas, pol. cieszyć się z czegoś)

Różne przyimki w grupach przyimkowych^[6]:

am Markt (niem. auf dem Markt, pol. na targu)
am Land (niem. auf dem Lande, pol. na wsi)
am Kopf (niem. auf dem Kopf, pol. na głowie)

W zakresie wymowy

Końcowe -ig wymawiane jest jako [-ik]: Essig, ewig
Inny akcent niż w języku ogólnoniemieckim: (akcent na pierwszej sylabie) Abteil. Marzipan, nacheinander, (akcent na ostatniej sylabie) Rokoko, Sellerie, Tabak
Zapożyczenia z języka francuskiego: wymowa francuska: (bez samogłoski końcowej) Chance, Balance
Nagłosowe ch- wymawiane jak {k} w wyrazach takich jak: chemisch, Chemoterapie, China, chinesisch^[9].

Zobacz też

Przypisy

↑ NorbertN. Morciniec NorbertN., Historia języka niemieckiego, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2021, s. 197–211 [dostęp 2024-02-18] (pol.).
↑ NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 197–200 .
↑ NorbertN. Morciniec NorbertN., Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2020, s. 35 [dostęp 2024-02-18] (pol.).
↑ ^a ^b NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 199 .
↑ NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 203–204 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 202 .
↑ NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 203 .
↑ NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 201 .
↑ NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 200–201 .