Języki goidelskie

Ten artykuł od 2023-12 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Języki goidelskie – podgrupa języków celtyckich w obrębie języków indoeuropejskich.

Grupa ta jest reprezentowana przez języki:

• staroirlandzki †
• średnioirlandzki †
• irlandzki (1,6 mln, ale 260 tys. mówiących codziennie)
• szkocki (65 tys.)
• manx †⁺ (1,6 tys., 54 jako ojczysty)

Język staroirlandzki jest najstarszą formą języka tej podgrupy, od której wywodzą się jej współczesne języki.

Terminologia

Pomimo faktu, że do nazw języków: „irlandzkiego” i „manx” często dodawane jest określenie „celtycki” (ponieważ są w swej istocie językami Celtów/goidelskimi), użycie tego określenia jest zbędne. Tłumaczy się to tym, że terminy: „irlandzki” i „manx”, kiedy odnosimy się do kategorii samego języka (tak jak w wyrażeniu: „Mówić po irlandzku”), mają ścisłe powiązanie tylko z tymi językami. Równocześnie, możemy odnosić się do języka szkockiego jako germańskiego i dlatego „szkocki” może dotyczyć kwestii kompletnie niezwiązanych z Celtami. Słowo „celtycki”, samo w sobie, może być czasami stosowane zamiennie ze „szkockim celtyckim” (głównie w Szkocji), co wydaje się być niejednoznaczne^{[potrzebny przypis]}.

Określenia na te języki zawarte w samych językach (Gaeilge/Gaolainn/Gaelic w irlandzkim, Gaelg/Gailck w manx i Gàidhlig w szkockim celtyckim) pochodzą ze staroirlandzkiego słowa Goídelc, którego źródłem jest starowalijskie Guoidel oznaczające „pirat, najeźdźca”^{[potrzebny przypis]}.

Prehistoryczne innowacje języków goidelskich

Fonologia

1. powstanie akcentu inicjalnego, który wywołał redukcję samogłosek nieakcentowanych i wygłosowych, zachowanych jeszcze w napisach ogamicznych, np.: IGENA→ sirl. ignen „córka”, CUNAGUSS-OS (gen.sg.);
2. powstanie samogłosek nosowych į ę ą ǫ ų z odpowiednich ustnych + nt, nk (np.: MACCVDECCETI por. sirl. cét „sto” – wal. cant.; TOGITTACC à tocad „los”, por. pbryt. Tunccetace), które następnie uległy denazalizacji, przy czym ą i ę dały é, np.: sirl. cétal „pieśń”;
3. paralelne wydłużenie samogłoski po zaniku k, g, t, d przed płynną (pozycja lenicyjna) w epoce poogamicznej, np. MAGLI → mál „książę”;
4. metafonia u, i oraz e, o i epenteza wygłosowych –i, -u.
5. W czasach historycznych (VI-X w n.e.) dokonały się kolejne zmiany na całym obszarze goidelskim, m.in.:
6. dyftongizacja é→ ía i ó→úa;
7. przejście w proliktykach t-, k-, s-, w d-, g-, Ø- ;
8. zmiana mb, nd w m(m), n(n) pod akcentem;
9. paralelna, ale różnie zrealizowana tendencja do anaptyksy w sąsiedztwie samogłosek płynnych oraz dyftongizacja samogłosek płynnych oraz dyftongizacja samogłosek krótkich przed płynną.

Morfosyntaktyka

System goidelski ukształtował się w epoce przedhistorycznej i do XIII w. n. e. (nie licząc zaniku neutrum) nie uległ większym zmianom. Dopiero później nastąpiły znaczne uproszczenia^{[potrzebny przypis]}:

1. zanik infiksów i sufiksów zaimkowych;
2. zanik różnic akcentowych w czasowniku (uogólnienie pozycji inicjalnej);
3. tendencja do nieodróżniania końcówek „łącznych” od „absolutnych”;
4. zanik deponentiów;
5. ograniczenie copuli do 3 sg.;
6. powstanie koniugacji peryfrastycznej;
7. naruszenia składni zgody.

Różnice pomiędzy podgrupami

Różnice pomiędzy grupą zachodnią (język irlandzki) a wschodnią (szkocka manx, częściowo pn.-wsch. Irlandzki) pojawiają się w X w. Grupa zachodnia jest bardziej zachowawcza. Do innowacji grupy wschodniej należy^{[potrzebny przypis]}:

1. skrócenie nieakcentowanych samogłosek długich;
2. zmiana tn, kn w tr, kr;
3. prawie zupełny zanik fleksji nominalnej w manx i dialektach szkockich;
4. użycie praesens w funkcji futurum;
5. nowe wyrazy gramatyczne (np.: na jako relativum, cha w roli negacji, ann po verbum substantivum).

Do osobliwości języka szkockiego zaliczyć można^{[potrzebny przypis]}:

1. preaspirację;
2. nową nazalizację;
3. rozbudowę partykuł werbalnych.

Cechy języka manx^{[potrzebny przypis]}:

1. nowa lenicja śródwyrazowa;
2. zmiana m(m), n(n) w bm, dn;
3. nieodróżnianie form subiektywnych od obiektywnych w zaimku osobowym.

Mimo tych różnic języki nowogoidelskie wykazują uderzający paralelizm rozwojowy do czasów nam współczesnych^[1].

Przypisy