Juraj Jánošík

Ten artykuł dotyczy zbójnika. Zobacz też: inne znaczenia nazwy „Janosik”.

Juraj Jánošík

Janko Alexy: Jánošík, witraż z 1957 r., Park Kultury i Wypoczynku (Park kultúry a oddychu) w Bratysławie.
Data i miejsce urodzenia	25 stycznia 1688[1][2] Terchová
Data i miejsce śmierci	17 marca 1713 Liptowski Mikułasz
Przyczyna śmierci	stracony przez powieszenie na haku za lewe żebro
Narodowość	słowacka
Wyznanie	katolik
Rodzice	Martin Jánošík[2] Anna Cesneková[1] (Cziszniková, Čišniková)
Krewni i powinowaci	Ján, Martin, Adam (bracia) Barbora (siostra)[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Jánošík

Juraj Jánošík^[5], pol. Jerzy Janosik^[6], węg. Jánosik György, łac. Georgii Janossik^[7] (ur. 25 stycznia^[1] lub 25 lutego^[2] 1688, zm. 17 lub 18 marca 1713) – karpacki zbójnik, słowacki bohater narodowy^[8][9][10].

Życiorys

Juraj Jánošík był Słowakiem i pochodził ze wsi Terchová^[11], opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688^[2]. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). Miał braci: Jana, Martina i Adama oraz młodszą siostrę Barborę.

Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Franciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 na ziemiach węgierskich. W 1708 wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w Bytčy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomáša Uhorčíka, który był harnasiem zbójników karpackich. W październiku 1710 Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a w następnym miesiącu sam zdezerterował lub został wykupiony przez ojca^[2] z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713.

W 1711 Tomáš Uhorčík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami^[12]. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.

Zimą 1713 Jánošík został pojmany w domu Uhorčíka i osadzony w kasztelu Vranovo we wsi Palúdzka koło Liptowskiego Mikułasza (słow. Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca tegoż roku odbył się jego proces. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom^[13][14][15]. Sąd w składzie: przewodniczący Władysław Okolicsany, oskarżyciel Aleksander Čemnický oraz obrońca Baltazar Palugay ostatecznie skazał Jánošíka na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewe żebro. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana.

O Uhorčíku również krążą legendy, niektóre z nich przypisują mu zdradę Jánošíka^[16]. Według innych podań Jánošík został zdradzony przez kochankę.

Kultura

Ta sekcja od 2013-07 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Mimo że historyczna prawda o Juraju Jánošíku jest znana od lat międzywojennych, jego postać jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób w folklorze i kulturze^[17]. Przykładowo, często podaje się błędnie, że jego najwierniejszym towarzyszem był Jakub Surovec, który w rzeczywistości urodził się dwa lata po jego śmierci^[18].

W drugiej połowie XVIII wieku Juraj Jánošík stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim (świadczą o tym m.in. miejsca nazwane jego imieniem takie, jak np. Jánošíkova skala). Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry oraz Ukrainę.

Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna. Był uznawany za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji, jak i do niedawna w Polsce. Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski. W podobnym tonie, jako polskiego bohatera, Janka Dziurę, wywodzącego się z uciskanego przez sanację ludu przedstawił go Jalu Kurek w mocno nacechowanej ideologicznie trylogii Janosik, której akcja dzieje się na żywiecczyźnie.

Na podstawie motywów literackich Tetmajera w Polsce, w latach 70., powstał serial telewizyjny Jerzego Passendorfera Janosik, a także jego wersja pełnometrażowa. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i bardzo luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Mimo to oba obrazy zdobyły dużą popularność w Polsce i bardzo przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika. Próbą ukazania prawdy historycznej, wzbogaconej o motywy baśniowe był film Agnieszki Holland i Kasi Adamik Janosik. Prawdziwa historia z 2009^[19].

Zofia Urbanowska na podstawie legendy Andrzeja Stopki napisała baśń pt. Janosik, utwór ten został niedawno wznowiony w zbiorze baśni i legend polskich. Urbanowska wykorzystała w niej motyw, zgodny z tradycją ludową, wedle której Janosik zyskał nadprzyrodzone moce dzięki ciupadze, pasowi i kierpcom.

Pojawił się on w 1944 na słowackim banknocie 500-koronowym, a także w 1947 na 2-koronowej monecie^[20].

Dzień dobrego łotra, obchodzony 26 marca, jest nazywany również dniem Janosika^[21].

Janosik w filmie

• 1921: Janosik – pierwszy czechosłowacki film pełnometrażowy finansowany z USA; reżyseria: Jaroslav Siakeľ, Jánošík: Theodor Pištěk. – wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO (UNESCO World Heritage List).
• 1927: Orlę – polski film niemy, który nie zachował się do naszych czasów; reżyseria: Wiktor Biegański, Janosik: Lech Owron. W filmie, którego akcja toczy się w dwudziestoleciu międzywojennym, bohaterowie kontaktują się z duchem Janosika, by odnaleźć skarb ukryty w górach przez zbójców.
• 1935: Jánošík – film czechosłowacki; reżyseria: Martin Frič, Jánošík: Paľo Bielik.
• 1954: Janosik – pierwszy polski film animowany; reżyseria: Włodzimierz Haupe i Halina Bielińska.
• 1963: Janosik – dwuczęściowy film czechosłowacki; reżyseria: Paľo Bielik, Jánošík: František Kuchta. Najbardziej kasowy film w historii słowackiej kinematografii^[22].
• 1974: Janosik – polski 13-odcinkowy serial TV; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Akcję serialu ulokowano na początku XIX wieku. Serial utworzony na podstawie polskich legend tatrzańskich; w serialu pojawia się również kwestia, z której wynika, że główny bohater nie jest legendarnym Janosikiem, a tylko nazywany jest jego imieniem.
• 1974: Janosik – film polski; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Film jest kinową wersją serialu telewizyjnego.
• 1976: Zbojník Jurko – czechosłowacki film animowany; reżyseria: Viktor Kubal.
• 1991–1993, 2010–2011: Zbojník Jurošík – czechosłowacki, a następnie słowacki 50-odcinkowy serial animowany; reżyseria: Jaroslav Baran, Janosik: Stano Dančiak.
• 2000: Ferdosik – 56. odcinek polskiego sitcomu Świata według Kiepskich; reżyseria: Okil Khamidov. Parodia Janosika z 1974 roku, gdzie Ferdek pod wpływem przeterminowanego oscypka myśli, że on i jego otoczenie są zbójnikami w dawnych Karpatach^[23].
• 2009: Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – film słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Janosik: Václav Jiráček.
• 2011: Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – serial słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Janosik: Václav Jiráček. Serial jest rozszerzoną wersją filmu kinowego.
• 2013: Janosik – polsko-słowacki serial animowany dla dzieci z 2013 roku. Janosik: Adrian Perdjon.
• Po stopách Jánošíka – pierwszy dokumentalny film o Juraju Jánošíku, który nie został jeszcze zrealizowany^[24].

Zobacz też

• Ondraszek

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław A. Sroka: Janosik. Prawdziwa historia karpackiego zbójnika. Kraków: 2004.brak strony w książce
• A. Nacher, M. Styczyński, B. Cisowski, Paweł Klimek: Słowacja. Karpackie serce Europy. Wydawnictwo Bezdroża.brak strony w książce 2007.
• The Straight Story. warsawvoice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-06)].
• Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Kraków – Bukowina Tatrzańska, 18–22 października 2006 r.. redakcja Marii Madejowej, Anny Mlekodaj i Macieja Raka. Nowy Targ: Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, 2007. ISBN 978-83-60621-01-1.brak strony w książce
• Wielka encyklopedia tatrzańska

Linki zewnętrzne

• Strona poświęcona Jurajowi Jánošíkowi (słow.)