Kasztelania
Kasztelania (dawniej: okręg grodowy) – jednostka administracyjna podziału terytorialnego średniego szczebla w średniowiecznej Polsce[1], wchodząca w skład danej ziemi lub prowincji. Ośrodkiem kasztelanii był kasztel (zamek, znaczący gród lub dwór obronny)[2]. W II połowie XIV–XV wieku, kasztelania została zastąpiona przez system powiatowy[1].
Historia
Organizacyjny wzór kasztelanii prawdopodobnie zaczerpnięto z Czech, a w XII w. przeniesiono go z Polski na Pomorze[potrzebny przypis]. W XII, XIII i początkach XIV wieku stanowiły one podstawowe jednostki administracyjne zastępujące dawne okręgi grodowe i ośrodki opolne[3]. Liczba kasztelanii w Polsce za panowania Bolesława III Krzywoustego możliwe, że przekraczała 90. Na czele każdej z nich stał mianowany i odwoływany przez księcia dostojnik, zwany w źródłach datowanych na XII w. komesem, a od początku XIII w. – kasztelanem. Dysponował on z ramienia panującego delegowaną władzą sądową nad ludnością znajdującą się w pewnym okręgu województwa danej kasztelanii. Był też dowódcą miejscowego rycerstwa. Kasztelan miał 3 zastępców: wojskiego (tribunus), który pod nieobecność zwierzchnika kierował administracją kasztelanii i dowodził wojami, sędziego (iudex castri) i włodarza, który zajmował się poborem od ludności chłopskiej okręgu danin należnych monarchii z tytułu prawa książęcego. Część dochodów z tych danin i z opłat sądowych przypadała kasztelanom, jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem.
- Osobny artykuł: Kasztelan.
Wśród historyków panuje przeświadczenie, że sieć kasztelanii utworzono w pierwszych dziesięcioleciach istnienia polskiej państwowości, prawdopodobnie organizując okręgi grodowe z istniejących wcześniej opoli. Rozwijający się w XIII w. immunitet, zwalniając ludność dóbr kościelnych i rycerskich od podległości prawu książęcemu i kasztelańskiej jurysdykcji, prowadził do upadku kasztelanii. W 1. połowie XIV w. system zarządu oparty na kasztelanii ustąpił ostatecznie miejsca administracji starościńskiej, a kasztelanowie przekształcili się w urzędników ziemskich[4].
Siedzibą kasztelanii i kasztelanów najczęściej były grody, zamki warowne lub nieduże twierdze[5], nazywane też kasztelami[6]. Pełniły one funkcję reprezentacyjną, mieszkalną i obronną[7], zwykle były usytuowane w miejscach mających strategiczne znaczenie[potrzebny przypis].
- Osobny artykuł: Kasztel (budynek).
- Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii cieszyńskiej
- Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii oświęcimskiej
Rodzaje kasztelanii
Kasztelania | Województwo |
---|---|
Kasztelania bełska | Województwo bełskie |
Kasztelania lubaczowska | |
Kasztelania buska | |
Kasztelania brzeskokujawska | Województwo brzeskokujawskie |
Kasztelania kruszwicka | |
Kasztelania kowalska | |
Kasztelania konarskokujawska | |
Kasztelania brzeskolitewska | Województwo brzeskolitewskie |
Kasztelania pińska | |
Kasztelania bracławska | Województwo bracławskie |
Kasztelania chełmińska | Województwo chełmińskie |
Kasztelania czernihowska | Województwo czernihowskie |
Kasztelania inflancka | Województwo inflanckie |
Kasztelania dorpacka | |
Kasztelania inowrocławska | Województwo inowrocławskie |
Kasztelania dobrzyńska | |
Kasztelania bydgoska | |
Kasztelania rypińska | |
Kasztelania słońska | |
Kasztelania kaliska | Województwo kaliskie |
Kasztelania gnieźnieńska | |
Kasztelania lędzka | |
Kasztelania nakielska | |
Kasztelania biechowska | |
Kasztelania kamińska | |
Kasztelania kijowska | Województwo kijowskie |
Kasztelania żytomierska | |
Kasztelania owrucka | |
Kasztelania krakowska | Województwo krakowskie |
Kasztelania wojnicka | |
Kasztelania sądecka | |
Kasztelania biecka | |
Kasztelania oświęcimska | |
Kasztelania łęczycka | Województwo łęczyckie |
Kasztelania brzezińska | |
Kasztelania inowłodzka | |
Kasztelania konarskołęczycka | |
Kasztelania lubelska | Województwo lubelskie |
Kasztelania łukowska | |
Kasztelania elbląska | Województwo malborskie |
Kasztelania czerska | Województwo mazowieckie |
Kasztelania mazowiecka | |
Kasztelania warszawska | |
Kasztelania wiska | |
Kasztelania wyszogrodzka | |
Kasztelania zakroczymska | |
Kasztelania ciechanowska | |
Kasztelania liwska | |
Kasztelania mińska | Województwo mińskie |
Kasztelania mozyrska | |
Kasztelania mścisławska | Województwo mścisławskie |
Kasztelania nowogrodzka | Województwo nowogrodzkie |
Kasztelania słonimska | |
Kasztelania wołkowyska | |
Kasztelania parnawska | Województwo parnawskie |
Kasztelania podlaska | Województwo podlaskie |
Kasztelania kamieniecka | Województwo podolskie |
Kasztelania płocka | Województwo płockie |
Kasztelania raciąska | |
Kasztelania sierpska | |
Kasztelania połocka | Województwo połockie |
Kasztelania gdańska | Województwo pomorskie |
Kasztelania poznańska | Województwo poznańskie |
Kasztelania międzyrzecka | |
Kasztelania rogozińska | |
Kasztelania śremska | |
Kasztelania przemęcka | |
Kasztelania krzywińska | |
Kasztelania santocka | |
Kasztelania rawska | Województwo rawskie |
Kasztelania sochaczewska | |
Kasztelania gostynińska | |
Kasztelania lwowska | Województwo ruskie |
Kasztelania przemyska | |
Kasztelania halicka | |
Kasztelania sanocka | |
Kasztelania chełmska | |
Kasztelania sandomierska | Województwo sandomierskie |
Kasztelania wiślicka | |
Kasztelania radomska | |
Kasztelania zawichojska | |
Kasztelania żarnowska | |
Kasztelania małogoska | |
Kasztelania połaniecka | |
Kasztelania czechowska | |
Kasztelania sieradzka | Województwo sieradzkie |
Kasztelania wieluńska | |
Kasztelania rozpierska | |
Kasztelania spicymierska | |
Kasztelania konarski sieradzka | |
Kasztelania smoleńska | Województwo smoleńskie |
Kasztelania starodubowska | |
Kasztelania trocka | Województwo trockie |
Kasztelania grodzieńska | |
Kasztelania kowieńska | |
Kasztelania merecka | |
Kasztelania wendeńska | Województwo wendeńskie |
Kasztelania wileńska | Województwo wileńskie |
Kasztelania brasławska | |
Kasztelania lidzka | |
Kasztelania oszmiańska | |
Kasztelania wiłkomierska | |
Kasztelania witebska | Województwo witebskie |
Kasztelania orszańska | |
Kasztelania wołyńska | Województwo wołyńskie |
Kasztelania żmudzka | Województwo żmudzkie/Księstwo Żmudzkie |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b kasztelania, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-04-07] .
- ↑ Kasztelania w Białej - Urząd Miejski w Białej [online], biala.gmina.pl [dostęp 2021-04-07] .
- ↑ opole łac. vicina jednostka administracyjna, i sądownicza (od XIII. w., prawo książęce), później kasztelania; w obrębie opola wszyscy są sąsiadami, opole poświadcza stan prawny ziemi; odpowiadało solidarnie za zbrodnie popełniane w jego obrębie; obowiązane było do «śladu», tj. do pościgu za zbrodniarzem [w:] Jacek S. Matuszewski. Vicinia id est. poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola. 1991. s. 223.
- ↑ Kasztelania, okręg grodowy [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-04-07] .
- ↑ kasztel - definicja, synonimy, przykłady użycia [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Co, KASZTEL co to znaczy [online], Co znaczy [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach [online], Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Senat I RP - Wielka Genealogia Minakowskiego - M.J. Minakowski [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-04-07] .
Linki zewnętrzne
- Kasztelania, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 902 .
- Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, hasło: Kasztelan, Kasztelanja, Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1900.