Maria Żywirska

Maria Żywirska

Data i miejsce urodzenia	2 lutego 1904 Brańszczyk
Data i miejsce śmierci	18 stycznia 1980 Warszawa
Zawód, zajęcie	historyczka, etnografka, muzealniczka i pedagożka
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Odznaczenia

Maria Żywirska, właśc. Byczyńska-Żywirska (ur. 2 lutego 1904 w Brańszczyku, zm. 18 stycznia 1980 w Warszawie) – historyczka, etnografka, muzealniczka i pedagożka; siostra Kazimierza Byczyńskiego, matka Marii Frankowskiej.

Życiorys

Była najmłodszym dzieckiem Antoniny z Gardockich i Stanisława Byczyńskich. Ojciec był ostatnim zarządcą majątku Rudzkich w Brańszczyku. Maria wychowywała się z dwoma braćmi (Piotr, Kazimierz) i dwiema siostrami (Antonina, Helena) w atmosferze pielęgnowania tradycji ziemiańskich i ludowych^[1]. Zainteresowania kurpiowską kulturą ludową kontynuowała długo po wyjeździe z Brańszczyka, czego owocem były wydawane prace monograficzne, m.in. Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura^[2].

Po wybuchu I wojny światowej i postępach frontu rodzina Byczyńskich uciekła do Rostowa n. Donem, gdzie Maria rozpoczęła naukę w gimnazjum^[3]. Po wojnie powrócili do Wyszkowa. Maria Byczyńska zdała maturę w 1923 w Gimnazjum im. N. Żmichowskiej w Warszawie. Studiowała historię na Uniwersytecie Warszawskim. W 1928 na podstawie pracy pt. Ostatni rok życia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, której promotorem był prof. Henryk Mościcki, uzyskała tytuł magisterski z filologii w zakresie historii^[1].

Następnie, do 1933, pracowała jako nauczycielka historii, języka polskiego i rysunku w Gimnazjum Koedukacyjnym Towarzystwa Szkoły Średniej w Wyszkowie. Jako pedagożka włączyła się w życie społeczno-kulturalne miasta. Zorganizowała izbę pamięci i czytelnię szkolną. Wspierała ruch krajoznawczy młodzieży, zaangażowała się w pracę wychowawczą w harcerstwie. Nawiązała kontakt z TPPL w Warszawie, dla którego gromadziła materiały dotyczące kultury ludowej Kurpiów oraz powiatów pułtuskiego i ostrowskiego, przeznaczone na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu^[1]. Praca ta ujawniła jej zainteresowania sztuką ludową, w szczególności z terenów Puszczy Białej^[2].

Po wyjściu za mąż w 1933 przeniosła się do Lublina. Była współzałożycielką Komitetu Historii Sztuki i Etnografii przy Lubelskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. W 1935 została członkinią zarządu oddziału Towarzystwo Propagandy Sztuki. Była sekretarką oddziału. Organizowała wystawy i odczyty z zakresu sztuki^[4]. W 1937 ukończyła studium muzeologiczne prowadzone przez prof. Eugeniusza Frankowskiego przy Muzeum Etnograficznym w Warszawie. W maju tego roku została kustoszką i kierowniczką Muzeum w Lublinie, które po zreorganizowaniu według jej projektu, zostało otwarte w czerwcu 1939^[1].

W pierwszych tygodniach wojny opiekowała się zbiorami kierowanego muzeum oraz depozytami Muzeum Śląskiego w Katowicach i licznych zbiorów prywatnych z Wielkopolski (m.in. Skórzewskich i Bnińskich), jak również majątkiem ruchomym 8. Pułku Piechoty stacjonującego w Lublinie^[4]. Brała udział w akcjach ukrywania zbiorów sztuki (m.in. obrazów Kazanie Skargi i Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki). Usunięta przez Niemców z pracy w muzeum w listopadzie 1939 zdążyła jeszcze zabezpieczyć dokumentację i część zbiorów. Następnie prowadziła sklep z artykułami sportowymi, a w 1943 wyjechała do Warszawy. Tam zastało ją powstanie, po którego zakończeniu znalazła się w obozie Dulag 121 w Pruszkowie. Dzięki staraniom męża Żywirska wydostała się w 1945 z obozu i mogła wrócić do Lublina, gdzie podjęła współpracę z Towarzystwem Naukowym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II^[1].

W 1946 wyjechała na Górny Śląsk. Tutaj zainteresowała się kulturą górniczą. W Katowicach nawiązała współpracę ze Związkiem Zawodowym Górników w Polsce (ZZG), który sfinansował jej badania nad kulturą materialną i twórczością plastyczną górników. Zainicjowała konkurs na wspomnienia górników, akcję inwentaryzacji zabytków przemysłowych, a już w 1947 utworzenie Związkowego Muzeum Górniczego w Sosnowcu (otwarte dla zwiedzających w 1951). Jako dyrektorka muzeum została członkinią katowickiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i członkinią-korespondentką Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. Współpracowała też z Komitetem Etnograficznym Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach, dla którego prowadziła badania etnograficzne na temat kultury górniczej. Była także stałą konsultantką dziennika górniczego Muzeum Techniki w Warszawie. Również w okresie śląskim prowadziła badania dla Zakładu Socjologii Pracy PAN dotyczące wpływu tradycji zawodowych na formowanie się osobowości górniczej. Dzięki stypendium Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego dwukrotnie (w 1960 i 1962) wyjeżdżała do Francji, gdzie prowadziła badania etnograficzne wśród Polonii we Francji. W 1964 przeszła na emeryturę. W 1969 przeniosła się do Warszawy, gdzie pracowała naukowo do śmierci w 1980^[4].

Była chora na Parkinsona^[4]. Została pochowana na cmentarzu parafialnym w Brańszczyku^[1].

Praca naukowa

Dorobek naukowy Żywirskiej dotyczył głównie dwóch dziedzin badawczych: kultury ludowej, zwłaszcza Kurpiów, oraz kultury górniczej. Zainteresowała się tematyką kurpiowską w trakcie pracy nauczycielki, zwłaszcza dzięki kontaktom z TPPL. Rękopis jej pracy o przemyśle ludowym powiatu pułtuskiego spłonął w trakcie powstania warszawskiego^[5]. Jednak do tematyki ludowej wytwórczości pozarolniczej wracała wielokrotnie, opracowując szereg prac poświęconych Puszczy Białej^[6]. Na emeryturze opublikowała podsumowującą tę część badań monografię etnograficzną Puszczy Białej^[7].

Duża część jej prac – jak się okazało, nowatorskich co do stawianych tez i sposobu problematyzowania zjawisk kulturowych – stanowi tematyka górnicza. Z Gustawem Morcinkiem opracowała Życiorysy górników (Katowice, 1949). Jest zasłużona dla badań śląskoznawczych, ponieważ we współpracy z Józefem Ligęzą napisała monografię kultury górniczej^[8]. Do ważnych prac tej części działalności naukowej Żywirskiej należy również Amatorski ruch plastyczny wśród górników (Katowice 1959)^[1].

Ważne dla Żywirskiej okazały się zagadnienia polonijne. Z racji na wyjazdy stypendialne do Francji zajęła się tam problematyką kultury górniczej, w której szybko zauważyła duży udział imigrantów i ich potomków, zwłaszcza – według Żywirskiej – z Polski. Pojawiły się tu ważne dla tego typu wspólnot zagadnienia bagażu kulturowego, tradycji wartości i enkulturacji. Na bazie tych badań powstało kilka artykułów publikowanych w „Problemach Polonii Zagranicznej”^[9].

Żywirska pod koniec życia powróciła do historii, by przygotować do druku przejrzaną i poszerzoną wersję pracy magisterskiej^[10].

Uczestniczyła w powojennym reaktywowaniu działalności PTL. Na osobiste zaproszenie Józefa Gajka wzięła udział w pierwszym po 1945 Walnym Zgromadzeniu Towarzystwa (22 listopada 1945). Po przeniesieniu się na Śląsk przyczyniła się do założenia oddziału Górnośląskiego PTL (Bytom), którego została wiceprzewodniczącą (1949–1958), następnie prezeską (1958–1964). W 1979 została honorową członkinią PTL^[1].

Nagrody i odznaczenia

• Złoty Krzyż Zasługi w uznaniu dorobku naukowego oraz działalności na polu kultury (1958)^[4]

Publikacje

• Kielich gotycki emaliowany w Opolu Lubelskim, 1938.
• Hafty kurpiowskie w Puszczy Białej, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 2 (1948), z. 2, s. 25–34.
• Tiulowe czepce kurpiowskie, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 2 (1948), z. 9–10, s. 44–53.
• Zagadnienia prymitywnej sztuki robotniczej, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 3 (1949), z. 1–2, s. 39–43.
• Zdobienie rzeźbą w drewnie chaty kurpiowskiej, cz. 1: szczyt, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 3 (1949), z. 3–4, s. 105–111.
• Twórczość plastyczna górników cz. III, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 5 (1951), z. 4–5, s. 134–147.
• Podłoże ludowe w kulturze górniczej, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 6 (1952), z. 3, s. 127–130.
• Atlas strojów ludowych, cz. 4 z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, 1952.
• Saliny Wielickie w sztychach Wilhelma Hondiusa,1954.
• Kolonia Reden w Dąbrowie Górniczej. Najstarsze osiedle górnicze w Zagłębiu Dąbrowskim, 1955.
• 10 lat Związkowego Muzeum Górniczego, 1958.
• Sprawa zbiorów polskich ewakuowanych do Kanady. Zbiór dokumentów, cz. 2, 1961.
• Panorama Józefa Wiącka, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 19 (1965), z. 4, s. 205–212.
• Kurpie w Puszczy Białej, „Etnografia Polska”, 11 (1967), s. 192–202.
• Gawędy górnicze. Szkice z dziejów i tradycji polskiego górnictwa, 1968.

Rodzina

W 1933 w Wyszkowie wyszła za mąż za nauczyciela, Zygmunta Ziemysława Żywirskiego (późniejszego przemysłowca). Mieli dwoje dzieci: Piotra (1934–1992, inż. górn.) i Marię zam. Frankowską (ur. 1939, prawniczkę, prof. Uniw. Waszyngtońskiego w St. Louis)^[4].

Upamiętnienia

• Tablica pamiątkowa na cmentarzu w Brańszczyku na rodzinnym grobowcu ufundowana przez mieszkańców wsi, w 2008 zastąpiona przez tablicę ufundowaną przez Stowarzyszenie Przyjaciół Wyszkowa, Puszczy Białej i Kamienieckiej^[4].
• Dom rodzinny Marii Żywirskiej w Brańszczyku (ul. Jana Pawła II), w którym mieści się Dom Seniora prowadzony przez Zgromadzenie Ojców Orionistów^[11].
• Stypendium im. Marii i Zygmunta Żywirskich, którego celem jest promowanie wartości edukacji oraz wspieranie uczniów szczególnie uzdolnionych w zakresie historii i sportu. Stypendium przyznawane jest dla uczniów I LO im. C.K. Norwida w Wyszkowie. Fundatorem w 2012 była prof. M. Frankowska^[12].
• Ulica Marii Żywirskiej w Wyszkowie^[13].
• W październiku 2017 na uroczystej sesji Rady Gminy Brańszczyk radni uchwalili, że Skansen w Brańszczyku otrzyma imię Marii Żywirskiej^[14].

Przypisy