Nachyłek
 Nachyłek barwierski | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | eukarionty | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||||
| Klasa | Magnoliopsida | ||||
| Nadrząd | astropodobne | ||||
| Rząd | astrowce | ||||
| Rodzina | astrowate | ||||
| Podrodzina | Asteroideae | ||||
| Rodzaj | nachyłek | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Coreopsis L. Sp. Pl. 907. 1753 | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
| Coreopsis lanceolata L.[3] | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Nachyłek (Coreopsis L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. Obejmuje ponad 80 gatunków[4]. Zasięg rodzaju obejmuje Amerykę Północną i Południową (w północno-zachodniej jej części – od Kolumbii po północne Chile i Boliwię)[4]. Jako rośliny introdukowane i zdziczałe gatunki z tego rodzaju obecne są na wszystkich kontynentach[4]. W naturze rosną zaróno na siedliskach suchych i słonecznych, jak i na brzegach rzek[5]. W Polsce rośliny z tego rodzaju znane są tylko w uprawie[6].
Nazwa naukowa pochodzi od greckich słów: 'koris' – pluskwa, 'opsis' – podobny (niełupki podobne są do pluskwy)[7].
Liczne gatunki oraz odmiany ozdobne pochodzenia mieszańcowego uprawiane są jako rośliny ozdobne i na kwiaty cięte[7]. Niektóre gatunki wykorzystywane były także lokalnie jako rośliny lecznicze. Z kwiatów nachyłka barwierskiego C. tinctoria wytwarzano żółty barwnik[8].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, byliny, półkrzewy i krzewy do ponad 2 m wysokości. Łodygi zwykle prosto wzniesione, pojedyncze, rozgałęzione na całej długości lub tylko w górnej części[7].
- Liście
- Naprzeciwległe lub skrętoległe. Liście tylko odziomkowe, tylko łodygowe lub obu rodzajów. Owłosione lub nagie, ogonkowe lub siedzące, o blaszce całobrzegiej, ząbkowanej lub pierzasto klapowanej[7].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki pojedyncze lub tworzące rozpierzchłe baldachogrona złożone. Okrywy kulistawe do walcowatych, o średnicy od 4 mm do ponad 25 mm. Listki okrywy zwykle w dwóch rzędach i w liczbie 8, wolne lub zrośnięte u samej nasady, podługowate do równowąskich, błoniaste. Osadnik płaski lub wypukły, z plewinkami (odpadającymi). Brzeżne, płonne kwiaty języczkowe zwykle w liczbie 8, często podwojone u odmian uprawnych. Przeważnie są żółte, czasem w części doosiowej czerwonobrązowe do fioletowych. Kwiaty rurkowate liczne, obupłciowe, żółte lub czerwonobrązowe do fioletowych, z 4 lub 5 łatkami[7].
- Owoce
- Niełupki zwykle spłaszczone, owalne do równowąskich, czasem oskrzydlone, gładkie lub brodawkowate. Puchu kielichowego brak lub trwały w postaci dwóch ości lub łusek[7].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w obrębie której klasyfikowany jest do podrodziny Asteroideae i plemienia Coreopsideae[9]. W niektórych ujęciach sugerowana jest celowość włączenia zaliczanych tu gatunków do rodzaju uczep Bidens[9].
- Coreopsis aristulata LeBlond, Sorrie & Weakley
- Coreopsis auriculata L.
- Coreopsis bakeri E.E.Schill.
- Coreopsis basalis (Otto & A.Dietr.) S.F.Blake – nachyłek Drummonda
- Coreopsis bigelovii (A.Gray) Voss – nachyłek Bigelova
- Coreopsis bolanosana Panero & Villaseñor
- Coreopsis breviligulata Sagást. & Sánchez Vega
- Coreopsis buchii (Urb.) S.F.Blake
- Coreopsis cajamarcana Sagást. & Sánchez Vega
- Coreopsis californica (Nutt.) H.Sharsm.
- Coreopsis calliopsidea A.Gray
- Coreopsis canescentifolia
- Coreopsis capillacea Kunth
- Coreopsis celendinensis Sagást. & Sánchez Vega
- Coreopsis connata Cabrera
- Coreopsis crawfordii Mesfin
- Coreopsis davilae Panero & Villaseñor
- Coreopsis delphiniifolia Lam. – nachyłek ostróżkolistny
- Coreopsis dentifolia Sánchez Vega, Sagást. & D.J.Crawford
- Coreopsis dilloniana Sánchez Vega, Sagást. & D.J.Crawford
- Coreopsis douglasii (DC.) H.M.Hall
- Coreopsis fasciculata Wedd.
- Coreopsis ferreyrae Sagást. & Sánchez Vega
- Coreopsis foliosa A.Gray
- Coreopsis gigantea (Kellogg) H.M.Hall
- Coreopsis gladiata Walter
- Coreopsis glaucodes S.F.Blake & Sherff
- Coreopsis grandiflora Hogg ex Sweet – nachyłek wielkokwiatowy
- Coreopsis guanajuatensis B.L.Turner
- Coreopsis hamiltonii (Elmer) H.Sharsm.
- Coreopsis helleborifolia Sánchez Vega, Sagást. & D.J.Crawford
- Coreopsis holodasya S.F.Blake
- Coreopsis imbricata Sherff
- Coreopsis integra S.F.Blake
- Coreopsis integrifolia Poir.
- Coreopsis intermedia Sherff
- Coreopsis killipii Sherff
- Coreopsis lanceolata L. – nachyłek lancetowaty
- Coreopsis latifolia Michx.
- Coreopsis leavenworthii Torr. & A.Gray
- Coreopsis longula S.F.Blake
- Coreopsis lopez-mirandae Sagást.
- Coreopsis macbridei Sherff
- Coreopsis major Walter – nachyłek większy
- Coreopsis maritima Hook.f.
- Coreopsis maysillesii Sherff
- Coreopsis mcvaughii D.J.Crawford
- Coreopsis microlepis S.F.Blake & Sherff
- Coreopsis mollicula Sagást. & Sánchez Vega
- Coreopsis multifida DC.
- Coreopsis nodosa Sherff
- Coreopsis notha S.F.Blake & Sherff
- Coreopsis nudata Nutt.
- Coreopsis nuecensis A.Heller
- Coreopsis oaxacensis B.L.Turner
- Coreopsis oblanceolata S.F.Blake
- Coreopsis obovatifolia Sagást.
- Coreopsis palmata Nutt. – nachyłek dłoniasty
- Coreopsis paludosa M.E.Jones
- Coreopsis palustris Sorrie
- Coreopsis parviceps S.F.Blake & Sherff
- Coreopsis peruviana Sagást.
- Coreopsis pervelutina Sagást.
- Coreopsis petrophila A.Gray
- Coreopsis petrophiloides B.L.Rob. & Greenm.
- Coreopsis pickeringii A.Gray
- Coreopsis piurana Sherff
- Coreopsis poloe Sagást. & Zapata
- Coreopsis polyactis S.F.Blake & Greenm.
- Coreopsis pringlei B.L.Rob.
- Coreopsis pubescens Elliott – nachyłek kosmaty
- Coreopsis pulchra F.E.Boynton
- Coreopsis queretarensis B.L.Turner
- Coreopsis rhyacophila Greenm.
- Coreopsis rosea Nutt. – nachyłek różowy
- Coreopsis rudis Benth. & Hook.f. ex Hemsl.
- Coreopsis senaria S.F.Blake & Sherff
- Coreopsis sherffii S.F.Blake
- Coreopsis spectabilis A.Gray
- Coreopsis stillmanii (A.Gray) S.F.Blake – nachyłek Stillmana
- Coreopsis suaveolens Sherff
- Coreopsis teotepecensis Paray
- Coreopsis tinctoria Nutt. – nachyłek barwierski
- Coreopsis townsendii S.F.Blake
- Coreopsis tripteris L. – nachyłek trójskrzydłowy
- Coreopsis venusta Kunth
- Coreopsis verticillata L. – nachyłek okółkowy
- Coreopsis woytkowskii Sherff
Zastosowanie
Nachyłki uprawiane są jako ozdobne rośliny ogrodowe. Nadają się też na kwiat cięty, zwłaszcza odmiany wysokie[11].
Do najczęściej uprawianych należą: nachyłek Drummonda C. basalis, nachyłek wielkokwiatowy C. grandiflora, nachyłek lancetowaty C. lanceolata, nachyłek barwierski C. tinctoria i C. auriculata[8]. Odmiany pochodzenia mieszańcowego uzyskano także głównie z tych gatunków[7].
Uprawa
Nachyłki są łatwe w uprawie. Najlepiej rosną w pełnym słońcu, na przepuszczalnej i żyznej glebie. Rozmnaża się je z nasion wysiewanych wiosną lub jesienią; w marcu do inspektu umiarkowanego, w kwietniu od razu do gruntu. Nasiona kiełkują po dwóch tygodniach. Po wysianiu od razu na miejsce należy przerywać siewki na odległość 15–25 cm. Nasiona zachowują zdolność kiełkowania przez 2–4 lata[11].
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-28].
- ↑ a b c d e Coreopsis L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-06-19].
- ↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 362. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 62, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b c d e f g John L. Strother: Coreopsis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-06-19].
- ↑ a b David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 234, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b Genus Coreopsis L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-06-19].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 60. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ a b Julius Klimo, Jindřich Krejča: Kwiaty letnie. PWRiL, 1977.
Encyklopedia internetowa:
- Britannica: plant/tickseed
- SNL: Coreopsis
- DSDE: skønhedsøje
