Olbrzymkowce
 Sphaeropteris medullaris | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Klasa | paprocie | ||
| Podklasa | paprotkowe | ||
| Rząd | olbrzymkowce | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Cyatheales A.B. Frank Leunis, Syn. Pflanzenk. (ed.2) 3: 1452. 1877[2] | |||
| |||
| |||
Olbrzymkowce (Cyatheales) – rząd paproci rozprzestrzenionych głównie w strefie międzyzwrotnikowej oraz wilgotnych lasach strefy umiarkowanej porastających m.in. Nową Zelandię, Tasmanię i południową Australię. Większość przedstawicieli należy do rodzin olbrzymkowatych (Cyatheaceae) i diksoniowatych (Dicksoniaceae).
Morfologia
Niektóre gatunki płożą się, ale większość wykształca zdrewniałą, wznoszącą się łodygę zakończoną parasolem liści. Ten wygląd sprawił, że olbrzymkowce nazywane są paprociami drzewiastymi. Określenie to stosowane bywa również wobec paproci z innych rzędów wykształcających podobną, choć z reguły niższą łodygę.
Olbrzymkowce przypominają palmy oraz sagowce, z którymi jednak nie są blisko spokrewnione. „Pień” przypominający kłodzinę jest w istocie przekształconym kłączem otoczonym korzeniami przybyszowymi. Jego wysokość wynosi od kilkudziesięciu centymetrów do ok. 20 metrów. Liście mają po kilka metrów długości. Uszkodzenie wierzchołka powoduje śmierć rośliny, z kolei złamane kłącze potrafi się na nowo zakorzenić.
Systematyka
W systemie Smitha i in. z 2006 roku[3] oraz PPG I z roku 2016[2] rząd stanowił jedną z kolejnych linii rozwojowych paprotkowych, siostrzaną dla paprotkowców Polypodiales. W systemie Nitta i in. z 2022 rząd sklasyfikowany został jako siostrzany względem salwiniowców Salviniales, wraz z którymi tworzy grupę siostrzaną względem paprotkowców Polypodiales[4].
W różnych systemach do grupy tej stosowano w całości lub części następujące nazwy teraz mające status synonimów: Dicksoniales, Hymenophyllopsidales, Loxomatales, Metaxyales, Plagiogyriales.
- Pozycja systematyczna rzędu w systemie Nitta i in. (2022)[4]
| paprotkowe |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| paprotkowe |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podział rzędu według systemu PPG I (2016)[2]
W obrębie rzędu wyróżnia się osiem rodzin tworzących dwa klady siostrzane:
| olbrzymkowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zastosowanie
Pnie olbrzymek Cyathea i diksonii wykorzystywane bywają jako materiał konstrukcyjny[5][6], np. do wykładania pomostów na terenach bagnistych[6]. Wydrążone używane są jako ule. Bogate w skrobię wnętrze pni bywa wykorzystywane jako pożywienie lub karma dla świń. Jadane przez Aborygenów australijskich były także kłącza diksonii. Niektóre gatunki paproci wykorzystywane są jako rośliny lecznicze[5].
Pnie paproci drzewiastych (m.in. olbrzymek i diksonii) wykorzystywane są po rozdrobnieniu do tworzenia mieszanek podłoży do upraw storczyków (często z dodatkiem włókien kokosowych, torfowców, granulowanej kory drzew)[5][6].
Liczne gatunki z rodzajów olbrzymka Cyathea, pierzastek Alsophila oraz diksonia antarktyczna uprawiane są jako ozdobne. Rośliny pochodzące z chłodnych lasów górskich uprawiane są na zewnątrz także na obszarach o łagodnym klimacie umiarkowanym[6][7]. Poza tym uprawiane są w palmiarniach lub jako okazałe, powoli rosnące rośliny doniczkowe[8].
Włoski pokrywające kłącza pierzastek i otężałek Cibotium wykorzystywane były tradycyjnie na Archipelagu Malajskim do tamowania krwotoków zewnętrznych. W XIX wieku ich zastosowanie zostało szeroko spopularyzowane, wykorzystywane były powszechnie w Europie np. podczas zabiegów operacyjnych[9].
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ a b c d e The Pteridophyte PhylogenyT.P.P. Group The Pteridophyte PhylogenyT.P.P., A community-derived classification for extant lycophytes and ferns, „Journal of Systematics and Evolution”, 54 (6), 2016, s. 563–603, DOI: 10.1111/jse.12229 .
- ↑ a b Smith, A. R., K. M. Pryer, E. Schuettpelz, P. Korall, H. Schneider & P. G. Wolf: A classification for extant ferns. Taxon 55(3): 705–731, 2006. [dostęp 2010-12-22]. (ang.).
- ↑ a b NittaN. J.H. NittaN. i inni, An open and continuously updated fern tree of life, „Frontiers in Plant Science”, 13, 2022, DOI: 10.3389/fpls.2022.909768 [dostęp 2023-08-06] .
- ↑ a b c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 261, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b c d Mark F. Large, John E. Braggins: Tree Ferns. Timber Press, 2004, s. 53, 83-86. ISBN 978-0-88192-630-9.
- ↑ Sue Olsen: Encyclopedia of Garden Ferns. Portland, Or.: Timber Press, 2007, s. 184. ISBN 978-0-88192-819-8.
- ↑ Diksonia (Dicksonia antarctica) – piękna i egzotyczna paproć drzewiasta. PoradnikOgrodniczy.pl. [dostęp 2010-02-11]. (pol.).
- ↑ Daniela i Stanisław Tałałajowie: Dziwy świata roślin. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974, s. 35.
Encyklopedia internetowa:
- Britannica: plant/tree-fern
Identyfikatory zewnętrzne:
- BioLib: 61487
- GBIF: 7229402
- identyfikator iNaturalist: 332906
- ITIS: 846599
- NCBI: 693763
- Tela Botanica: 102789
- identyfikator Tropicos: 100000973
- identyfikator taksonu Fossilworks: 196332
