Stefan Szolc-Rogoziński

Stefan Szolc-Rogoziński

Karol Stefan Scholtz

Data i miejsce urodzenia	14 kwietnia 1861 Kalisz
Data i miejsce śmierci	1 grudnia 1896 Paryż
Zawód, zajęcie	podróżnik, etnograf
Narodowość	polska
Rodzice	Ludwik August Adolf Scholtz i Malwina Rogozińska
Małżeństwo	Helena Boguska
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Karol Stefan Szolc-Rogoziński (ur. 14 kwietnia 1861 w Kaliszu, zm. 1 grudnia 1896 w Paryżu) – polski podróżnik, badacz Kamerunu, członek Królewskiego Towarzystwa Geograficznego (1885); w 1882 zorganizował pierwszą polską wyprawę badawczą do Afryki.

Życiorys

Urodzony w Kaliszu w rodzinie ewangelickiej jako najstarszy z czterech synów Ludwika Scholtza (1832–1894), tamtejszego przemysłowca oraz Malwiny z Rogozińskich (1840–1877), córki znanego warszawskiego adwokata. Rodzicami Ludwika byli Carl Scholtz (1799–1880) i Fryderyka (Fridericke, 1805–1864), córka przemysłowca Beniamina Repphana (1769–1831). Wymienione osoby są pochowane na kaliskim cmentarzu ewangelickim^[1].

Pod wpływem matki będącej z pochodzenia Polką, rodzina Scholtzów powoli ulegała polonizacji, choć nadal językiem domowym był język niemiecki. W tym też języku powstały napisy na nagrobkach dwóch tragicznie zmarłych braci Rogozińskiego: Emila i Teodora. Najmłodszy z braci, Kazimierz prowadził korespondencję ze Stefanem w języku polskim i tak jak on uważał się za Polaka. Ponadto, Stefan już jako pełnoletni młodzieniec spolonizował swoje nazwisko na „Szolc” oraz dodał panieńskie nazwisko matki^[2].

Jako młody chłopiec pobierał nauki w Kaliszu u miejscowych guwernerów. W 12. roku życia rozpoczął naukę w niemieckim gimnazjum we Wrocławiu. Tam też poznał swojego przyjaciela Klemensa Tomczeka^[3].

Szolc-Rogoziński był poliglotą: bardzo dobrze znał języki rosyjski, niemiecki, francuski, angielski, dobrze radził sobie z włoskim i hiszpańskim. Ponadto w trakcie pobytu w Afryce Zachodniej opanował kilka lokalnych języków.

W 1878 wstąpił, wbrew woli ojca, jako ochotnik do rosyjskiej Akademii Marynarki Wojennej w Kronsztadzie. 29 kwietnia 1880 zdał egzamin i otrzymał stopień oficera. Wkrótce wypłynął w pierwszy rejs, do Władywostoku, na pokładzie żaglowca krążownika „Generał Admirał”. Była to jego pierwsza podróż dookoła świata, w trakcie której zwiedził Maroko i Algier^[4].

W maju 1881, po przybyciu do Paryża, został przyjęty do Paryskiego Towarzystwa Geograficznego. W Neapolu opracował plany wyprawy w głąb Kamerunu. Święta Bożego Narodzenia 1881 roku spędził w rodzinnym Kaliszu. Próbował uzyskać pomoc finansową od ojca, co mu się nie udało. Przeznaczył na wyprawę pieniądze ze spadku po matce, która zmarła w 1877. Rozpoczął w Warszawie akcję zbierania funduszy. Popierali go np. Filip Sulimierski, redaktor „Wędrowca”, Henryk Sienkiewicz i Bolesław Prus. Rogoziński propagował swoją wyprawę jako misję narodową, mającą zwrócić uwagę świata na Polaków. Podróżnik kupił we Francji statek „Łucja Małgorzata” i 13 grudnia 1882 opuścił na jego pokładzie Hawr. Nad statkiem łopotała bandera francuska i flaga armatora, z herbem Warszawy – Syrenką. Towarzyszyli mu geolog Klemens Tomczek i meteorolog Leopold Janikowski.

U wybrzeży Kamerunu w zatoce Ambas kupił wyspę Mondoleh (za czarny tużurek, cylinder i trzy skrzynki dżinu). Stanowiła ona potem miejsce wypadowe wypraw. Badał wybrzeże Kamerunu, dorzecze rzeki Mungo oraz odkrył jezioro Barombi Mbo (dawniej: Jezioro Słoniowe). W Kamerunie założył w 1882 polską kolonię^[5]. Ta jednak nie przetrwała długo, już w 1884 przybyli na te tereny Niemcy i Anglicy. Zdecydował wówczas o poddaniu kolonii Brytyjczykom, jednak w niedługim czasie Kamerun i polską kolonię przejęli Niemcy. 20 maja 1884 zmarł Klemens Tomczek. 12 grudnia tego samego roku Rogoziński wraz z Janikowskim zdobyli szczyt Fako (dziś: wulkan Kamerun, 4095 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Kamerunu. Kupił plantację na wyspie Fernando Po, jednak nie przyniosła ona zysków, które pozwoliłyby sfinansować następne wyprawy.

Od 1885 członek brytyjskiego Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie.

29 sierpnia 1888 r.^[6][7], podczas kolejnego pobytu w kraju, ożenił się z literatką Heleną Janiną Boguską, piszącą pod pseudonimem „Hajota”. W latach 1892–1893 podróżował po Egipcie. W 1893 powrócił do kraju, jednakże z nadzieją na następne wyprawy pojechał do Paryża. Tam w wieku 35 lat zginął tragicznie pod kołami omnibusu. Czasopismo „Wędrowiec” zamieściło wspomnienie pośmiertne o Rogozińskim, w którym o podróżniku w jak najlepszych słowach wypowiada się towarzysz jego pierwszej wyprawy – Leopold Janikowski^[8].

Polski podróżnik został pochowany na paryskim cmentarzu Bagneux. Początkowo opiekę nad mogiłą sprawował najmłodszy brat Kazimierz. Współcześnie nie zachował się nagrobek, ani żadna tablica informująca o pochowanym tu Rogozińskim. W 2017 roku starania o rekonstrukcję nagrobka podróżnika podjęło Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, jednak Zarząd Cmentarzy Paryskich nie wyraził na to zgody^[9].

4 października 2023 roku z inicjatywy Fundacji Nowe Drzewo Życia przy wsparciu KPRM prochy Stefana Szolc-Rogozińskiego sprowadzono z Paryża do Warszawy^[10]. 10 października 2023 roku doczesne szczątki wybitnego kaliskiego podróżnika, badacza Kamerunu złożono na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Kaliszu, w kaplicy Repphanów i Scholtzów, w której spoczywają m.in. jego rodzice^[11][12].

Rezultaty polskiej wyprawy badawczej do Afryki Zachodniej

Po powrocie do kraju w 1893 r. Rogoziński zaczął porządkować swoje zbiory etnograficzne, w skład których wchodziło 370 okazów z Kamerunu, Gabonu i Fernando Po. Ponadto pokłosiem pionierskich badań terenowych pierwszej polskiej wyprawy badawczej do Afryki Zachodniej były zbiory przyrodnicze, antropologiczne, kartograficzne i inne^[2]. Liczne eksponaty etnograficzne trafiły do Muzeum Techniczno-Przemysłowego w Krakowie, zaś te antropologiczne zostały przekazane krakowskiej Akademii Umiejętności. Obecnie większość obiektów pochodzących w afrykańskiej wyprawy Rogozińskiego znajduje się w zbiorach krakowskiego Muzeum Etnograficznego^[13].

Prawdopodobnie przekazał też wiele zebranych przez siebie eksponatów do Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie^[14].

Po powrocie do kraju wygłaszał liczne odczyty w kraju i za granicą (Wlk. Brytania, Francja) mające na celu popularyzację wiedzy o Afryce Zachodniej. Dokonania i dorobek polskiego podróżnika stały się zalążkiem polskiej afrykanistyki.

Ekspedycje śladami Stefana Szolca-Rogozińskiego

W styczniu 2016 r. śladami XIX-wiecznych podróżników polskich podążyli Maciej Klósak (pomysłodawca i kierownik wyprawy), Dariusz Skonieczko, Władysław Rybiński oraz Tomasz Grzywaczewski – członkowie Expédition Africaine Rogoziński „Vivat Polonia 2016”^[15]. Ich celem była wizyta oraz badania w Kamerunie (region Limbe, Kumby, Yaoundé i Foumban), a także w Nigerii (Kalabar). W czasie trwającej trzy tygodnie wyprawy jej członkowie zostali przyjęci m.in. przez sułtana Ibrahima Mbombo Njoyę XIX oraz króla Amou N’Doufou V, którego przodek – Amou N’Doufou II ponad 130 lat wcześniej gościł Rogozińskiego.

Jednym z ważniejszych punktów ekspedycji była uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej ufundowanej przez Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Miasto Kalisz oraz Adama Rybińskiego i Andrzeja de Virion - potomków rodziny Branickich, którzy udzielili wsparcia finansowego Rogozińskiemu podczas jego wyprawy do Kamerunu. Zaprojektowana przez artystę Bogdana Wajberga płyta zawisła w Limbe na ścianie pałacu Chief’a Ekoka Molindo, praprawnuka króla Akemy, od którego Rogoziński kupił część wyspy Mondoleh. W ten sposób symbolicznie oddano cześć Rogozińskiemu i jego towarzyszom.

Podróżnikom na terenie Kamerunu towarzyszyła delegacja z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie w składzie: Adam Czyżewski, Elżbieta Czyżewska, Mariusz Raniszewski.

Wyprawa „Vivat Polonia 2016” została wyróżniona przez amerykański The Explorers Club nadaniem Flagi^[16].

Projekt „Vivat Polonia 2016” stanowił kontynuację pierwszej autorskiej ekspedycji „Kamerun 2014” (Maciej Klósak, Dariusz Skonieczko, Agata Kosmalska, Julian Kernbach), której celem było dotarcie do wybranych miejsc związanych z postacią Rogozińskiego na terenie Kamerunu, Gabonu oraz Gwinei Równikowej^[17].

Upamiętnienie

• W Gliwicach, Krakowie, Poznaniu, Przemyślu, Świnoujściu, Pruszczu Gdańskim, Warszawie^[18] i Wrocławiu istnieją ulice nazwane jego nazwiskiem.
• W Kaliszu, oprócz ulicy nazwanej jego nazwiskiem, przy Głównym Rynku wmurowana jest płaskorzeźba z jego wizerunkiem, obok portretów Adama Asnyka, Marii Dąbrowskiej i Marii Konopnickiej.
• Imię Stefana Szolca-Rogozińskiego nosi 62 Kaliska Drużyna Harcerzy Starszych „Brzoza”.
• W 1973 Poczta Polska wydała znaczek o wartości 1,50 zł z wizerunkiem S. Rogozińskiego w ramach serii pt. „Uczeni polscy” (numer katalogowy 2136)^[19].
• Rok 2017 został ogłoszony przez Radę Miejską Kalisza – rokiem Stefana Szolca-Rogozińskiego. Z tej okazji odbyło się szereg wydarzeń kulturalnych, mających upamiętnić postać tego wielkiego polskiego podróżnika. Również Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej włączyło się w owe działania, organizując wystawę czasową: „Z Kalisza do Kamerunu”^[20][21]. Otwarcie wystawy miało miejsce 24 listopada 2017 roku, jej zamknięcie przewidziano na luty 2018. Jedną z inicjatyw mających przypomnieć postać polskiego odkrywcy było pojawienie się pod koniec 2017 roku przy kaliskim Moście Kamiennym odlanego z brązu pomnika podróżnika. Stefan Szolc-Rogoziński siedząc na kamiennej ławeczce wskazuje przechodniom drogę do Kamerunu. Napis na kamiennej podłodze brzmi: „Stefan Szolc-Rogoziński. 1861–1896. Kaliski podróżnik. Badacz Kamerunu.”
• Dwie powieści przygodowo-historyczne Bolesława Mrówczyńskiego: „W poszukiwaniu tajemniczego Bajongu” (1955) i „Góra bogów” (1956).
• W 2017 r. ukazał się pierwszy komiks poświęcony postaci podróżnika „Stefan Szolc-Rogoziński – rejs ku przygodzie” do którego rysunki wykonał Adam Polkowski, a scenariusz napisali M. Klósak, A. Polkowski, Przemysław Kaczmarek oraz D. Skonieczko. Natomiast w 2018 r. nakładem wydawnictwa „Szara Godzina” ukazała się powieść „Stefan Szolc-Rogoziński. Zapomniany odkrywca Czarnego Lądu” autorstwa M. Klósaka oraz D. Skonieczko.
• W październiku 2023 szczątki Szolca-Rogozińskiego wróciły z Francji do Polski. Kaliszanin spocznie w grobie Repphanów i Scholtzów, w której są m.in. prochy rodziców podróżnika.[1]

Publikacje

• Żegluga wzdłuż brzegów zachodniej Afryki, wyd. 1886, wznowiona 2011
• Pod równikiem (odczyty), wyd. 1886, wznowiona 2013
• Rysy charakterystyczne murzyńskiego narzecza „bakwiri” używanego w górach kameruńskich. – Kraków, 1887.

Przypisy

Bibliografia

• M. Jarnecki, Stefan Szolc-Rogoziński (1861-1896). Z Kalisza do Kamerunu, 2013.
• J. Kamocki, Rogoziński (Szolc-Rogoziński) Karol Stefan, [w:] PSB, t. 31, 1988, s. 470–473.
• J. Kamocki, Zbiory afrykanistyczne w muzeach polskich, „Etnografia Polska”, 10, 1966, s. 475–486.
• M. Klósak, O Stefanie Szolc-Rogozińskim z perspektywy ekspedycji do Kamerunu, „Rocznik Kaliski”, t. XLI, s. 205–212.
• M. Klósak, Hołd Stefanowi Szolcowi-Rogozińskiemu. Śladami kaliskiego podróżnika, „Rocznik Kaliski”, t. XLIII, s. 187–203.
• M. Klósak, D. Skonieczko, Stefan Szolc-Rogoziński. Zapomniany odkrywca Czarnego Lądu, Katowice 2018.
• M. Klósak, T. Grzywaczewski, D. Skonieczko, W. Rybiński, Raport dla The Explorers Club z wyprawy „Vivat Polonia 2016”, Nowy Jork 2017.
• W. i T. Słabczyńscy, Słownik podróżników polskich, Warszawa 1992.
• W. Zjawiony, Z Kalisza do Kamerunu. Etnograficzne wyprawy Stefana Szolc-Rogozińskiego i ich pokłosie, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, 2017.

Linki zewnętrzne

• Ebooki z publikacjami Stefana Szolc-Rogozińskiego w bibliotece Wolne Lektury
• Wyprawa Stefana Szolc-Rogozińskiego do Kamerunu a polskie marzenia o koloniach w portalu histmag.org
• Stefan Szolc-Rogoziński żeglarz, podróżnik, odkrywca i badacz Kamerunu w portalu info.kalisz.pl
• Film edukacyjny „Stefan Szolc-Rogoziński. Polski Kamerun”.
• (nie)zapomniany podróżnik. Rozmowa Moniki Sobczak-Waliś z prof. Michałem Jarneckim. https://open.spotify.com/episode/27hKnaM6H8AO112i5pgyfe
• https://www.muzeumwkaliszu.pl/
• Zdjęcia S. Szolc-Rogozińskiego w bazie Muzea Wielkopolski: https://www.muzeawielkopolski.pl/szukaj/1/Szolc
• Zdjęcie i opis pętlicy na palmę przywiezionej z wyprawy afrykańskiej przez Rogozińskiego http://etnomuzeum.eu/zbiory/petlica-na-palme
• Stefan Szolc-Rogoziński – publikacje w bibliotece Polona