Umar ibn al-Chattab

Ten artykuł od 2016-09 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Umar ibn al-Chattab, także Omar (arab. عمر بن الخطاب; ur. ok. 591, zm. 3 listopada 644 w Medynie) – od 634 drugi kalif, drugi z czterech zwanych później sprawiedliwymi, jeden z twórców potęgi imperium arabsko-muzułmańskiego.

Życiorys

Osobowość Umara

„Był wysoki jak wieża, silnie zbudowany i łysy. Zajmował się handlem, nawet jako kalif. Prowadził niezwykle skromny tryb życia: miał tylko jedną koszulę i płaszcz, jedno i drugie bardzo połatane. Spał na łóżku z liści palmowych i nie kłopotał się o nic, prócz sprawy utrzymania czystości wiary.”^[1]

Teść Mahometa

Był teściem proroka Mahometa, który ożenił się z jego córką, Hafsą. Hafsa liczyła wówczas 20 lat i już była wdową – jej mąż poległ pod Uhud w 625^[2]. Według tradycji Umar przypadkowo natrafił na swoją siostrę Fatimę i jej męża, Saida, nawróconych już wcześniej na islam i słuchających sury XX („Ta ha”). Tak go poruszyły słowa Koranu, iż przyjął nową religię^[3] Umar należał według tradycji do 7 „emigrantów”, którzy wraz z 7 „pomocnikami” (ansar) wynieśli proroka rannego w bitwie pod Uhud w niedostępne góry^[4]. Poparł wybór Abu Bakra na kalifa po śmierci proroka Mahometa w 632. Po rychłej śmierci Abu Bakra w 634 sam został wybrany kalifem. Pierwsi trzej kalifowie rezydowali w Medynie. Umar sprawował kalifat w latach 634–644.

Podbój Syrii

Oprócz pobudek religijnych, do podboju pchnęły Arabów względy ekonomiczne. Stosunkowo obiektywny Al-Balazuri (zm. 892) pisze, że Abu Bakr wzywając mieszkańców Arabii do „świętej wojny” rozbudzał w nich „pragnienie wojny i łupu, jaki można zdobyć na Grekach”^[5] Działania przeciw Syrii (krajowi Asz-Szam) podjął już Abu Bakr. Za Umara arabscy zdobywcy operują jednocześnie w Iraku i Syrii. Chalid ibn al-Walid, “miecz Allaha”, zdobywszy Al-Hirę, stolicę buforowego państwa arabskiego Lachmidów w Iraku, w ciągu 17 dni forsownej jazdy na wielbłądach przedziera się do Syrii. Tu pokonuje inne arabskie państewko buforowe, Ghassanidów, w bitwie pod Mardż Rahit i pod Bosrą, jedną ze stolic Ghassanidów, łączy się z resztą sił muzułmańskich. Chalid Ibn al-Walid zostaje głównodowodzącym Arabów. 30 lipca 634 Arabowie odnoszą zwycięstwo pod Adżnadajn. Zdobył Busrę bez oporu, następnie Al-Fihl (gr. Pella) w styczniu 635. W lutym pokonują przeciwnika pod Mardż as-Suffar, we wrześniu 635, po 6 miesiącach oblężenia zajmują Damaszek. Dalej dostają się w ich ręce kolejno: Baalbak, Hims, Hama i inne miasta. Mieszkańcy Szajzaru witają zdobywców przy akompaniamencie orkiestry^[6]. 20 sierpnia 636 nad rzeką Jarmuk 25-tysięczna armia Arabów pokonuje wojska bizantyjskie liczące 50 tys., pod wodzą Teodora, brata cesarza Herakliusza (610–641). Po tym zwycięstwie Chalid, którego kalif Umar nie lubił, został odwołany, a jego miejsce zajął Abu Ubajda Ibn al-Dżarrah. Z kolei po nim obejmie zarząd Mu’awija, przyszły kalif (661–680). Jerozolima broniła się jeszcze do 638, Cezarea do 640; ta ostatnia padła po 7 latach oblężenia, w wyniku zdrady jednego z mieszkańców. Ludność miejscowa Syrii i Palestyny czuła silniejszą więź z Arabami, należącymi również do ludów semickich, niż z Konstantynopolem, ponadto jako wyznawcy głównie monofizytyzmu, była zrażona do cesarza bizantyjskiego, który narzucał im własne dogmaty religijne.

Podbój Iraku, Iranu i Armenii

W Mezopotamii dowodził Arabami Sad ibn Abi Wakkas, jeden z towarzyszy Proroka. W czerwcu 637 rozbił Persów pod wodzą Rustama w bitwie pod al-Kadisijją i wkroczył do stolicy Sasanidów w Ktezyfonie (Al-Madain). Zdobywcy prowadzili operacje wojskowe przeciw Persom ze świeżo założonych obozów wojskowych, Al-Basry i Al-Kufy (ta ostatnia powstała koło stolicy Lachmidów w Al-Hirze), które w przyszłości staną się ważnymi ośrodkami miejskimi. Al-Kufa będzie za Alego i pierwszych Abbasydów stolicą kalifatu. Pod koniec 637 Arabowie rozbijają Persów pod Dżalula, a w 641 zdobywają Mosul. W 642 dobijają resztki wojsk perskich w bitwie pod Nihawandem (koło starożytnej Ekbatany), w której dowodził bratanek Sada ibn Abi Wakkasa. W 640 podbijają Al-Ahwaz (zwany również Chuzistanem lub Arabistanem), w 649–650 zdobywają Istachr (starożytne Persepolis) stolicę Farsu i miejsce pochówku starożytnych królów perskich z dynastii Achemenidów, dalej Chorasan, Beludżystan, i około 643 docierają do granic Indii. W latach 640–652 muzułmanie podbijali bizantyńską Armenię. W 651 Jazdagird III zostaje zgładzony w czasie ucieczki koło Merwu przez jednego z własnych ludzi – skończył podobnie, jak Dariusz III uciekający przed Aleksandrem Macedońskim.

Podbój Egiptu

W 639 Amr Ibn al-As samowolnie wyrusza przeciw Egiptowi i stawia kalifa Umara przed faktem dokonanym. W styczniu 640 zdobywa Peluzjum (arab. Al-Farama) po miesięcznym oblężeniu, następnie Bilbajs na wschód od dzisiejszego Kairu i przystępuje do oblężenia Babilonu – twierdzy nad Nilem, w pobliżu wyspy Ar-Rawda. Kalif dosyła mu posiłki pod wodzą Az-Zubajra Ibn al-Awwama, Cyrus (arab. Al-Mukawkas), patriarcha Aleksandrii i gubernator bizantyjski Egiptu, pośpieszył do Babilonu z wojskiem pod wodzą Augustalisa Teodora. W lipcu 640 Amr rozbił armię bizantyjską pod Ajn asz-Szams (ob. Heliopolis, dzielnica Kairu z lotniskiem). Teodor uciekł do Aleksandrii, a Cyrus zamknął się w Babilonie. Cyrus nawiązał rokowania z Arabami i zgodził się płacić daninę, o czym powiadomił cesarza. Cesarz Herakliusz (610–641) oskarżył go o zdradę i skazał na banicję. Arabowie zdobyli Babilon w 641 i zawarli pokój z Cyrusem, który tymczasem wrócił do łask po śmierci cesarza Herakliusza w lutym 641. Zgodził się, licząc na zachowanie choć części władzy pod panowaniem Arabów, na płacenie podatków i nie wpuszczanie wojsk bizantyjskich. Młodziutki Konstans II (641–668) ratyfikował układ w 642. Koptowie poinstruowani przez przywódcę religijnego podporządkowali się nowej władzy, zwłaszcza że za Bizantyjczykami nie przepadali. Późniejsza tradycja koptyjska uznała jednak Cyrusa za Antychrysta i prześladowcę kościoła koptyjskiego. Na miejscu obozu Amra oblegającego Babilon stanęło nowe miasto – Al-Fustat (ob. tzw. ‘stary Kair’) z pierwszym w Afryce meczetem (z 641–642), nazwanym imieniem Amra Ibn al-Asa. Amr został odwołany ze stanowiska gubernatora Egiptu przez następnego kalifa, Usmana. Istnieje legenda o Bibliotece Aleksandryjskiej, którą mieli zniszczyć zdobywcy arabscy. Jednak starożytny księgozbiór zniszczyli już legioniści Cezara w 48 p.n.e., a kolejny, tzw. Bibliotekę-Córkę (gdy pełniła funkcję nie tylko biblioteki, ale też pogańskiej świątyni) kazał zniszczyć cesarz Teodozjusz I na mocy edyktu z 389.

Śmierć

Umar został zasztyletowany 3 listopada 644 w meczecie w Medynie przez jeńca perskiego, chrześcijanina imieniem Abu Lulu’a^[7], któremu rzekomo udało się zbiec do miasta Kaszan.

Dokonania

Tzw. konstytucja Umara

Jest to w istocie dokument fikcyjny, który faktycznie nie pochodzi od kalifa Umara, ale z czasu znacznie późniejszego. Jego podstawowe założenia streszczają się w następujących punktach:

1. na terenie Arabii żadna religia poza islamem nie będzie tolerowana; w związku z tym, mimo treści poprzednich układów, mają zostać wypędzeni m.in. żydzi z oazy Hajbar oraz chrześcijanie z oazy Nadżran;
2. Arabowie mają unikać związków małżeńskich z ludnością podbitą; mają tworzyć swego rodzaju kastę, arystokrację wojskową; w związku z tym Arabowie nie mogą uprawiać ziemi poza Arabią; za to będą płacić dużo mniejsze podatki w porównaniu z ludnością podbitą; z tego też względu Arabowie z początku, na terenach podbitych, zamieszkiwali tylko obozy wojskowe, jak Al-Dżabijja, Amwas, Al-Ludd, Ar-Ramla w Syrii i Palestynie, Al-Fustat w Egipcie, Kufa i Basra w Iraku;
3. ludność na terenach podbitych, nawet po przyjęciu islamu będzie miała status podrzędny wobec rodowitych Arabów; po przyjęciu islamu przedstawicieli ludności podbitej zwalniano ze wszystkich podatków, łącznie z pogłównym; natomiast musieli oni płacić zakat – daninę będącą obowiązkiem religijnym;
4. ludność chronioną (tzw. dhimmi), czyli chrześcijan i wyznawców judaizmu, zwalniano ze służby wojskowej (w armii mogli służyć tylko muzułmanie), lecz za to płacili wysokie podatki; mieli też prawo do własnego sądownictwa i wolność praktykowania;
5. na łupy (ghanima) wojowników muzułmańskich mogą się składać jedynie majątek ruchomy oraz jeńcy, natomiast ziemia i pieniądze stanowią tzw. „faj’” i należą do całej wspólnoty muzułmańskiej.

W rzeczywistości za kalifa Umara nie rozróżniano jeszcze podatków pogłównego (dżizja) i gruntowego (charadż). Natomiast podział na tereny podbite przez kapitulację (sulhan) oraz przemoc (unwatan) to całkowita fikcja historyczna^[8].

Inne zasługi Umara

Umarowi przypisuje się przeprowadzenie pierwszego spisu powszechnego w państwie. Na czele listy znaleźli się członkowie Ahl al-Bajt (rodziny Mahometa), dalej towarzysze proroka, a następnie plemiona arabskie uszeregowane według zasług wojennych i znajomości Koranu. Z systemu perskiego zapożyczono instytucję diwanu – swego rodzaju ministerstwa finansów.
Armia została zorganizowana na wzór perski i bizantyjski, z podziałem na centrum i skrzydła oraz wyodrębnieniem straży przedniej i tylnej. Czysto arabski wkład do cywilizacji islamu zaznacza się jedynie w dziedzinie języka i w pewnym stopniu religii. Arabska kultura była „u podstaw oparta na zhellenizowanych kulturach aramejskiej i irańskiej”^[9].

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Danecki, Arabowie, PIW Warszawa 2001
• Jerzy Hauziński, Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Kraków-Warszawa 1993
• Philip K. Hitti, Dzieje Arabów, PWN Warszawa 1969
• YvesY. Thoraval YvesY., Słownik cywilizacji muzułmańskiej, PawełP. Latko (tłum.), Katowice: „Książnica”, 2002, s. 276-277, ISBN 83-7132-413-8, OCLC 68639544 .
• Wielka encyklopedia PWN, t. 28, Warszawa 2005, s. 286.