Wiesiołek

Wiesiołek dwuletni

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

mirtowce

Rodzina

wiesiołkowate

Rodzaj

wiesiołek

Nazwa systematyczna

Oenothera L.
Sp. Pl. 346. 1753^[3]

Typ nomenklatoryczny

Oenothera biennis L.^[4]

Synonimy

Brunyera Bubani
Onagra Mill.
Pseudo-oenothera Ruprecht
Usoricum Lunell^[4]

Multimedia w Wikimedia Commons

Hasło w Wikisłowniku

Wiesiołek (Oenothera L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny wiesiołkowatych (Onagraceae). Należy do niego 157 gatunków^[3]. Rośliny te występują naturalnie w Ameryce Północnej i Południowej^[5]^[3], z centrum zróżnicowania w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej^[6]^[7]. Część gatunków została introdukowana na inne kontynenty. W Europie w niektórych ujęciach opisano ich kilkadziesiąt^[8], aczkolwiek wiele z nich nie jest szerzej uznawanych^[6]^[3].

Wiele gatunków w obrębie rodzaju wyróżnia się tworzeniem tzw. heterozygot kompleksowych (ang. Permanent translocation heterozygosity – PTH). Powstają one w wyniku specyficznej budowy chromosomów, które dziedziczone są w nie podlegających rozszczepieniu zestawach ojcowskich i matecznych^[6]^[9].

Różne gatunki wiesiołków są uprawiane jako ozdobne^[6], zwłaszcza wiesiołek ozdobny O. macrocarpa, wiesiołek czerwonokielichowy O. glazioviana, wiesiołek okazały O. speciosa^[10]. Niektóre gatunki wykorzystywane są jako jadalne i lecznicze. Spożywane są m.in. liście i korzenie wiesiołka dwuletniego O. biennis. Nasiona są źródłem oleju wiesiołkowego zawierającego kwas γ-linolenowy i wykorzystywane są w medycynie oraz kosmetykach^[10].

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny) o pędach rozwiniętych lub skróconych, z korzeniem palowym lub licznymi korzeniami włóknistymi, rzadko z rozłogami, czasem tworzące pędy z korzeni bocznych^[7]^[6].
Liście: Siedzące lub ogonkowe, bez przylistków, skrętoległe, u niektórych gatunków skupione w rozetę przyziemną, całobrzegie, klapowane lub pierzaste^[6].
Kwiaty: Barwne, u większości gatunków żółte, rzadziej białe, purpurowe lub różowe, otwierające się wieczorem (zapylane głównie przez nocne motyle i rzadko przez pszczoły)^[5] lub o świcie^[7]. Kwiaty promieniste, obupłciowe, z czterema działkami kielicha i płatkami korony kwiatu. Pręcików jest 8. Zalążnia z czterema komorami, z licznymi zalążkami. Słupek na szczycie z czterema łatkami znamienia^[7].
Owoce: Torebki cylindryczne lub czterokątne, czasem oskrzydlone, proste lub wygięte. Nasiona licznie rozwijające się w jednym lub dwóch rzędach w każdej z komór^[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z plemienia Onagreae podrodziny Onagroideae i rodziny wiesiołkowatych (Onagraceae Juss.)^[11]. Do rodzaju włączone zostały tradycyjnie wyróżniane od dawna rodzaje Calylophus, Gaura i Stenosiphon. Utrzymywanie ich poza rodzajem Oenothera powodowało, że rodzaj ten nie był monofiletyczny^[6].

Gatunki flory Polski w ujęciu listy krajowej^[8]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna, znak zapytania oznacza brak nazwy w bazie). Na liście krajowej ujęto liczne taksony, które nie są uznawane, jako mieszczące się w ramach zmienności zwykle O. biennis i O. parviflora^[3]

wiesiołek alzacki Oenothera ersteinensis R. Linder & R. Jean ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek czerwonokielichowy Oenothera glazioviana Micheli in Mart.
wiesiołek czerwonołodygowy Oenothera rubricaulis Kleb. ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek czworograniasty Oenothera tetragona Roth – efemerofit
wiesiołek drobnokwiatowy Oenothera parviflora L.
wiesiołek dwuletni Oenothera biennis L.
wiesiołek dziwny Oenothera paradoxa Hudziok ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek fałszywy Oenothera pseudochicaginensis Rostański ≡ Oenothera × braunii Döll
wiesiołek flemingski Oenothera flaemingina Hudziok ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek Hoelschera Oenothera hoelscheri Renner ex Rostański ≡ Oenothera ×drawertii Renner ex Rostański
wiesiołek Isslera Oenothera ×issleri Renner ex Rostański ≡ Oenothera parviflora L.
wiesiołek Kazimierza Oenothera ×casimiri Rostański ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek koronkowy Oenothera coronifera Renner ≡ Oenothera glazioviana Micheli
wiesiołek krzaczasty Oenothera fruticosa L.
wiesiołek krzyżowy Oenothera cruciata Nutt. ex G. Don ≡ Oenothera parviflora L.
wiesiołek mylący Oenothera ×fallax Renner
wiesiołek nagi Oenothera nuda Renner ex Rostański ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek nyski, w. Victorina Oenothera victorinii R.R.Gates & Catches. ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek odgięty, w. lipski Oenothera deflexa R.R.Gates ≡ Oenothera parviflora L.
wiesiołek Oelhersa Oenothera ×oehlkersii Kappus
wiesiołek ostrolistny Oenothera acutifolia Rostański
wiesiołek ozdobny, w. missouryjski Oenothera macrocarpa Nutt. – gatunek uprawiany
wiesiołek owłosiony Oenothera ×villosa Thunb. ≡ Oenothera villosa Thunb.
wiesiołek pachnący Oenothera suaveolens Desf. ex Pers. ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek piaskowy Oenothera oakesiana (A.Gray) G.T.Robbins ex S.Watson
wiesiołek późnokwitnący Oenothera pycnocarpa Atk. & Bartl. in Bartl. ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek punktowany Oenothera ×punctulata Rostański & Gutte ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek Rennera Oenothera canovirens E.S. Steele ≡ Oenothera villosa subsp. villosa
wiesiołek Royfrasera Oenothera royfraseri R.R. Gates ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek śląski Oenothera subterminalis R.R. Gates ≡ Oenothera parviflora L.
wiesiołek środkowoniemiecki Oenothera jueterbogensis Hudziok ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek Tacika Oenothera tacikii Rostański ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek trwały Oenothera perennis L. – efemerofit
wiesiołek Wiena Oenothera wienii Renner ex Rostański ≡ Oenothera × polgari Rostański
wiesiołek wierzbolistny Oenothera depressa Greene ≡ Oenothera villosa subsp. villosa
wiesiołek wrocławski Oenothera wratislaviensis Rostański ≡ Oenothera biennis L.
wiesiołek wydmowy Oenothera ammophila Focke ≡ Oenothera oakesiana (A.Gray) J.W.Robbins ex S.Watson
wiesiołek zgiętoosiowy Oenothera ×albipercurva Renner ex Hudziok ≡ Oenothera ×heiniana Teyber
wiesiołek zwałowy Oenothera ×acerviphila Rostański ≡ ?
wiesiołek zwyczajny Oenothera indecora Cambess.

Wykaz gatunków^[3]

Oenothera acaulis Cav.
Oenothera acutifolia Rostański – wiesiołek ostrolistny
Oenothera acutissima W.L.Wagner
Oenothera affinis Cambess.
Oenothera albicaulis Pursh
Oenothera anomala Curtis
Oenothera arequipensis Munz & I.M.Johnst.
Oenothera argillicola Mack.
Oenothera arida W.L.Wagner & Hoch
Oenothera arizonica (Munz) W.L.Wagner
Oenothera avita (W.M.Klein) W.E.Klein
Oenothera bahia-blancae W.Dietr.
Oenothera biennis L. – wiesiołek dwuletni
Oenothera boquillensis (P.H.Raven & D.P.Greg.) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera brachycarpa A.Gray
Oenothera brandegeei (Munz) P.H.Raven
Oenothera × braunii Döll – wiesiołek fałszywy
Oenothera breedlovei W.Dietr. & W.L.Wagner
Oenothera brevipetala W.Dietr.
Oenothera calcicola (P.H.Raven & D.P.Greg.) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera canescens Torr. & Frém.
Oenothera capillifolia Scheele
Oenothera catharinensis Cambess.
Oenothera cavernae Munz
Oenothera centaureifolia (Spach) Steud.
Oenothera cespitosa Nutt.
Oenothera cinerea (Wooton & Standl.) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera × clavifera Hudziok
Oenothera clelandii W.Dietr., P.H.Raven & W.L.Wagner
Oenothera coloradensis (Rydb.) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera coquimbensis Gay
Oenothera cordata J.W.Loudon
Oenothera coronopifolia Torr. & A.Gray
Oenothera coryi W.L.Wagner
Oenothera curtiflora W.L.Wagner & Hoch
Oenothera curtissii Small
Oenothera deltoides Torr. & Frém.
Oenothera demareei (P.H.Raven & D.P.Greg.) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera deserticola (Loes.) Munz
Oenothera dissecta A.Gray ex S.Watson
Oenothera dodgeniana Krakos & W.L.Wagner
Oenothera × drawertii Renner ex Rostański
Oenothera drummondii Hook.
Oenothera elata Kunth
Oenothera elongata Rusby
Oenothera engelmannii (Small) Munz
Oenothera epilobiifolia Kunth
Oenothera falfurriae W.Dietr. & W.L.Wagner
Oenothera × fallax Renner – wiesiołek mylący
Oenothera featherstonei Munz & I.M.Johnst.
Oenothera filiformis (Small) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera filipes (Spach) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera flava (A.Nelson) Garrett
Oenothera fruticosa L. – wiesiołek krzaczasty, w. krzewiasty
Oenothera gaura W.L.Wagner & Hoch
Oenothera gayleana B.L.Turner & M.J.Moore
Oenothera glaucifolia W.L.Wagner & Hoch
Oenothera glazioviana Micheli – wiesiołek czerwonokielichowy
Oenothera grandiflora L'Hér.
Oenothera grandis Smyth
Oenothera grisea W.Dietr.
Oenothera harringtonii W.L.Wagner, Stockh. & W.M.Klein
Oenothera hartwegii Benth.
Oenothera havardii S.Watson
Oenothera × heiniana Teyber – wiesiołek zgiętoosiowy
Oenothera heterophylla Spach
Oenothera hexandra (Ortega) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera hispida (Benth.) W.L.Wagner, Hoch & Zarucchi
Oenothera howardii (A.Nelson) M.E.Jones ex Prain
Oenothera humifusa Nutt.
Oenothera indecora Cambess. – wiesiołek zwyczajny
Oenothera jamesii Torr. & A.Gray
Oenothera kunthiana (Spach) Munz
Oenothera laciniata Hill
Oenothera lasiocarpa Griseb.
Oenothera lavandulifolia Torr. & A.Gray
Oenothera lindheimeri (Engelm. & A.Gray) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera linifolia Nutt.
Oenothera longiflora L.
Oenothera longissima Rydb.
Oenothera longituba W.Dietr.
Oenothera luciae-julianiae W.L.Wagner
Oenothera macrocarpa Nutt. – wiesiołek ozdobny
Oenothera macrosceles A.Gray
Oenothera magellanica Phil.
Oenothera maysillesii Munz
Oenothera mckelveyae (Munz) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera mendocinensis Gillies ex Hook. & Arn.
Oenothera mexicana Spach
Oenothera mollissima L.
Oenothera montevidensis W.Dietr.
Oenothera × moravica V.Jehlík & Rostański
Oenothera muelleri Munz
Oenothera multicaulis Ruiz & Pav.
Oenothera nana Griseb.
Oenothera nealleyi (J.M.Coult.) Krakos & W.L.Wagner
Oenothera neomexicana (Small) Munz
Oenothera nocturna Jacq.
Oenothera nutans G.F.Atk. & Bartlett
Oenothera nuttallii Torr. & A.Gray
Oenothera oakesiana (A.Gray) J.W.Robbins ex S.Watson – wiesiołek piaskowy
Oenothera odorata Jacq.
Oenothera organensis Munz ex S.Emers.
Oenothera orizabae W.L.Wagner
Oenothera pallida Lindl.
Oenothera parodiana Munz
Oenothera parviflora L. – wiesiołek drobnokwiatowy
Oenothera patriciae W.L.Wagner & Hoch
Oenothera pedunculifolia W.Dietr.
Oenothera pennellii Munz
Oenothera perennis L. – wiesiołek trwały
Oenothera peruana W.Dietr.
Oenothera picensis Phil.
Oenothera pilosella Raf.
Oenothera platanorum P.H.Raven & D.R.Parn.
Oenothera podocarpa (Wooton & Standl.) Krakos & W.L.Wagner
Oenothera × polgari Rostański
Oenothera primiveris A.Gray
Oenothera psammophila (A.Nelson & J.F.Macbr.) W.L.Wagner, Stockh. & W.M.Klein
Oenothera pseudoelongata W.Dietr.
Oenothera pubescens Willd. ex Spreng.
Oenothera punae Kuntze
Oenothera × purpurans (Borbás) Borbás
Oenothera ravenii W.Dietr.
Oenothera recurva W.Dietr.
Oenothera resicum Benavides, Kuethe, Ortiz-Alcaráz & León de la Luz
Oenothera rhombipetala Nutt.
Oenothera riparia Nutt.
Oenothera riskindii W.L.Wagner
Oenothera rivadaviae W.Dietr.
Oenothera rosea L'Hér. ex Aiton – wiesiołek różowy^[12]
Oenothera sandiana Hassk.
Oenothera santarii W.Dietr.
Oenothera scabra K.Krause
Oenothera seifrizii Munz
Oenothera serrulata Nutt.
Oenothera sessilis (Pennell) Munz
Oenothera siambonensis W.Dietr.
Oenothera simulans (Small) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera sinuosa W.L.Wagner & Hoch
Oenothera spachiana Torr. & A.Gray
Oenothera speciosa Nutt. – wiesiołek okazały^[12]
Oenothera stricta Ledeb. ex Link
Oenothera stubbei W.Dietr., P.H.Raven & W.L.Wagner
Oenothera suffrutescens (Moc. & Sessé ex Ser.) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera suffulta (Engelm.) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera tafiensis W.Dietr.
Oenothera tamrae W.Dietr. & W.L.Wagner
Oenothera tarijensis W.Dietr.
Oenothera tetragona Roth – wiesiołek czworograniasty
Oenothera tetraptera Cav.
Oenothera texensis P.H.Raven & D.R.Parn.
Oenothera toumeyi (Small) Tidestr.
Oenothera triangulata (Buckley) W.L.Wagner & Hoch
Oenothera triloba Nutt.
Oenothera tubicula A.Gray
Oenothera tubifera Ser.
Oenothera tucumanensis W.Dietr.
Oenothera verrucosa I.M.Johnst.
Oenothera versicolor Lehm.
Oenothera villaricae W.Dietr.
Oenothera villosa Thunb.
Oenothera wigginsii W.M.Klein
Oenothera wolfii (Munz) P.H.Raven, W.Dietr. & Stubbe
Oenothera xylocarpa Coville

Zastosowanie

Rośliny lecznicze: olej wiesiołkowy (Oleum Oenotherae) sporządzany z nasion jest stosowany w lecznictwie i do wyrobu kosmetyków.
Rośliny ozdobne: niektóre gatunki ze względu na piękne, duże kwiaty uprawiane są jako rośliny ozdobne. Do najbardziej popularnych w uprawie należą: wiesiołek ozdobny O. macrocarpa, wiesiołek czerwonokielichowy O. glazioviana, wiesiołek okazały O. speciosa^[10].
Rośliny pszczelarskie. Wiesiołki nadają się do uprawy na nieużytkach w celu zapewnienie pyłku pszczołom, które pożytkują na wiesiołku od lipca do późnej jesieni.
Roślina jadalna. Po ugotowaniu jadalne są młode liście, pędy, zielone strąki oraz korzenie. W smaku są pieprzne. Wiesiołki zawierają dużo kwasu γ-linolenowego i śluzu. Smaczne są korzenie pokrojone na plasterki i przyprawione octem z oliwą. Kwiaty można dodawać do sałatek. Wiesiołki dość często były spożywane przez Indian. Apacze żuli surowe owoce wiesiołków, Zuni i Gosiute nasiona, Czirokezi smażone i podgotowane liście^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-14] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Oenothera L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-30].
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Warren L. Wagner: Oenothera Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-11-30].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Jiarui Chen, Peter C. Hoch & Warren L. Wagner: Oenothera Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-06-10].
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 121-123, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 295-296. ISBN 83-7079-778-4.
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 642, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Genus Oenothera L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-11-30].
↑ ^a ^b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 131. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalowy. Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-5-0.