Sloboda

Za ostala značenja, vidi Sloboda (razvrstavanje).

Sloboda (grč. ἐλευθερία lat. libertas) se odnosi, u općenitom smislu, na tvrdnju «biti slobodan» (nesputan, neograničen, nezarobljen) i označava stanje u kojem subjekt može delovati bez prisile i zabrane. Položaj čoveka potpuno suprotan slobodi jeste ropstvo.

Sumerska klinasta riječ ama-gi, je najstariji pisani simbol koji predstavlja ideju slobode. Biblija govori o tome da je Mojsije izbavio narod iz ropstva i odveo ga u slobodu. U čuvenom govoru Martina Luthera Kinga «I Have a Dream», citirao je staru duhovnu pjesmu crnih američkih robova: «Napokon slobodni! Napokon slobodni! Hvala Bogu Svevišnjem napokon smo slobodni!»

Politička sloboda je često bila uzrok revolucijama. Društvena teorija najčešće razlikuje dve vrste slobode: negativna tj. "sloboda od" i pozitivna tj. "sloboda za". Prva je sloboda u smislu autonomije, što znači biti slobodan i nezavistan od svakog vanjskog uticaja i prisile. Druga sloboda je u smislu participacije tj. učestvovanja.

U filozofiji postoji više povezanih određenja pojma slobode. Sloboda kao sloboda izbora podrazumeva sposobnost čoveka da bira između različitih mogućnosti i da donosi odluke. Sloboda kao autonomija delanja znači mogućnost delanja po sopstvenoj volji koje pretpostavlja odsutnost svake prinude spolja. Sloboda kao sloboda volje podrazumeva sve ono što ne škodi drugome. Ovaj pojam slobode podrazumeva samoograničenje, jer bi bezgranična sloboda bila samovolja, odnosno negacija slobode drugog.^[1]

U ontološkom smislu sloboda čini bit čoveka, njegovu čovečnost koja ga razlikuje od ostalih bića determinisanih nužnošću.^[2] Pošto sloboda čini bit čoveka kao ličnosti, neki je nazivaju i ličnom slobodom. Glas ove temeljne ljudske slobode se zove savest.^[2] Premda se čovek ne može odreći ove slobode, on se naspram nje može oglušiti. Ukoliko pak svesno preuzima svoju slobodu, a time i odgovornost, onda se ona naziva pozitivnom slobodom, koja se ispoljava kao "sloboda za".

Sloboda u filozofiji

Stari Grci su slobodu shvatali prvenstveno kao političko pravo građana u polisu, jer je građanin (polites) bio slobodan čovek, za razliku od roba. Etimologija starogrčkog pojma eleutheros označava stanje u kome ljudi žive zajedno i pripadaju jednom narodu. Otuda i reč sloboda (eleutheria) upućuje na ljudsku međusobnost, pripadnost nekoj zajednici.^[1] Platon smatra da idelna država osigurava najveću slobodu za sve građane kao ostvarenje pravednosti, gde svako radi ono u čemu je najbolji. Aristotel pak određuje slobodu čoveka na ontološkoj, etičkoj i političkoj ravni. U ontološkom smislu slobodnim nazivamo čoveka koji živi radi sebe a ne radi drugoga (Met. 982 b 26), dakle onog koji je određen samosvrhom. Na tom temelju uzdiže se i sloboda u etičkom smislu kao namera ili izbor "stvari koje su u našoj moći i koje su ostvarive" (Nik. Etika 1112 a). U političkom smislu sloboda je ostvarenje poretka zajednice gde svako postiže najveću afirmaciju: "Slobodi kao prvo pripada da se naizmenično vlada i biva vladan" (Pol. 1317 b 1). Samo čestit čovek može postati i čestit gradađin ne uzurpirajući i ne zloupotrebljavajući vlast, jer je kao jednak prema drugima kada je sam na vlasti i kada je pod vlašću drugih. Stoička filozofija je poimala slobodu kao saznatu nužnost. Ovo shvatanje slobode ima svoje sledbenike u predstavnicima determinizma.

Srednjovekovna filozofija premešta težište problematike iz politike u unutrašnjost subjekta, pa se sloboda pre svega ispoljava kao sloboda volje. Hrišćanska filozofija božije sveznanje suprotstavlja slobodnoj volji jedinke, iz čega izvodi predodređenost ljudske delatnosti.

U novovekovnoj filozofiji problem slobode dobija na važnosti u borbi građanstva protiv feudalnog apsolutizma i dolazi do izražaja u teorijama prirodnog prava, društvenog ugovora i liberalizma. Prema Baruhu Spinozi, suprotnost slobodi nije nužnost nego prinuda. Francuski filozofi prosvetiteljstva su smatrali da je stanje slobode prirođeno čoveku zbog činjenice da poseduje dušu i svest, sa dodatkom da svaki odnos sa društvom podrazumijeva donekle gubitak slobode. Ruso smatra slobodu osnovnim svojstvom čoveka bez kojeg nema ni prava, ni dužnosti, ni moralnosti.

Odreći se svoje slobode, to znači odreći se svakog svojstva čoveka, čovečanskih prava, čak i svoje dužnosti... Oduzeti svaku slobodu svojoj volji znači oduzeti svaku moralnost svojim delima.

– Ruso, Društveni ugovor^[3]

Kant smatra čoveka kao čulno biće neslobodnim. Za njega je sloboda u negativnom smislu nezavisnost od uzroka čulnog sveta, a sloboda u pozitivnom smislu je autonomija uma, moralni zakon kao uslov slobodne volje. Prema Kantu, postoje dve mogućnosti ljudskog delovanja: 1) autonomno, kada se naša volja određuje zakonima koji su u nama samima, koji počivaju u našem umu; 2) heteronomno, kada je naša volja određena nečim što stoji izvan nas, nekim nama tuđim zakonom.^[1]

Fihte smatra da na početku filozofije mora stajati misleći subjekt, ja koje „se samo postavlja“. U tom samopostavljanju izraženo je „činodejstvo“ (nem. Tathandlung). Ja je snaga koja je iznutra nezavisna od svih uticaja izvana. U toj unutrašnjoj nezavisnosti počiva sloboda, čiji je beskonačni cilj usavršavanje čoveka. Da bi se očuvala razvojna dinamika, Fihte je uveo pojam »ne-ja« kao tačku otpora i suprotstavljanja.^[1]

Hegel dijalektički poima odnos slobode i nužnosti tako da sloboda, koja u sebi ne bi imala nužnosti, ili puka nužnost bez slobode, predstavljaju apstraktne, pa, prema tome, neistinite odredbe. Hegel istoriju vidi kao „napredovanje svesti o slobodi“.^[1] On smatra da u istoriji ne deluje pojedinac nego svetski duh (Weltgeist) preko pojedinca kao svog oruđa. Radi ispunjenja istorijske nužnosti, svetski duh deluje kroz pojedince, često i protiv njihovih namera, što Hegel naziva "lukavstvom uma". Pojedinci, narodi i istorijske epohe samo su prolazni periodi svetskoistorijskog razvitka. Kod istočnjaka je samo jedan bio slobodan (despot). Kod Grka i Rimljana je nekolicina slobodna, ali je ideja slobode još bila vezana za ropstvo i time ograničena samo na neke, slobodnjake. Svoj vrhunac ideja slobode ostvaruje u građanskoj državi Hegelovog vremena, stoga on zaključuje: »mi znamo da su po sebi svi ljudi slobodni, tj. da je čovek kao čovek slobodan."^[2]

Karl Marks, nasuprot Hegelu, građansku državu vidi samo kao oruđe klasnog ugnjetavanja, a proletarijat kao svetovni "princip negativnosti" koji svoje ropstvo može ukinuti samo svetskom revolucijom, i ukidanjem svih klasa izboriti slobodu sebi i ujedno celom čovečanstvu.

Carstvo slobode počinje tek tamo gde prestaje rad koji je određen nevoljom i spoljašnjom celishodnošću; po prirodi stvari, ono leži izvan oblasti materijalne proizvodnje ... Sloboda se u ovoj oblasti može sastojati samo u tome da udruženi ljudi, proizvođači, racionalno urede ovaj svoj promet materije s prirodom, da ga stave pod svoju zajedničku kontrolu, umesto da on njima gospodari kao neka slepa sila; da ga vrše najmanjim utroškom snage i pod uslovima koji su najdostojniji i najadekvatniji njihovoj ljudskoj prirodi. Ali to uvek ostaje carstvo nužnosti. Tek izvan njega počinje razvoj ljudske snage, koji je sam sebi svrha, pravo carstvo slobode, ali koje može procvetati samo na carstvu nužnosti kao svojoj osnovi.

– Marks, Kapital

Dok je Marks verovao da se socijalizam može izgraditi preuzimajući državu, Bakunjin tražio njeno uništenje i stvaranje novog društva zasnovanog na slobodnom udruživanju slobodnih radnika. Prema anarhističkoj teoriji, sloboda može postojati samo tamo gde nema nikakve vlasti niti prisile.

Egzistencijalistički filozof Žan Pol Sartr smatra da je čovek izvorno slobodan jer nema nečega pre pojedinca što bi se moglo proglasiti ljudskom suštinom. Sartr veruje da Bog ne postoji i da je čovek prepušten samom sebi, slobodan da dela po sopstvenom nahođenju bez ikakvih opštih vrednosti na koje se može pozivati.^[4]

Čovek osuđen da bude slobodan.

– Žan Pol Sartr

Čovek prvo postoji u svetu pa tek naknadno samog sebe određuje svojim delima. On se nalazi u odredenoj situaciji koja od njega iziskuje određeno ponašanje. Čovek postaje ono što čini i kao takav nikada dovršen. On egzistira u mogućnosti i postoji samo u trenucima svoje akcije, kada sam sebe potvrđuje i gradi. Jednom bačen u svet čovek je odgovoran za sve što čini. Sloboda je autonomija izbora "sa početkom ostvarenja", što je razlikuje od želje ili sna. Svaki izbor, makar bio i čista pasivnost, predstavlja "angažman". Čovek se angažuje u životu i tako ocrtava svoj lik i definiše linije svoga postojanja. Svojim delanjem je odgovoran ne samo za sebe samog, već i za čitavo čovečanstvo, jer stvarajući sebe stvara i sliku čoveka kojeg gradi.^[4]

Društvena sloboda

Društvena teorija najčešće razlikuje dve vrste slobode: negativna tj. "sloboda od" i pozitivna tj. "sloboda za". Prva je sloboda u smislu autonomije, što znači biti slobodan i nezavistan od svakog spoljašnjeg uticaja i prisile. Druga sloboda je u smislu participacije tj. učestvovanja. Svođenje problema slobode na problem pojedinačne individualne slobode, sadrži pretpostavku da u samom pojmu društva ne može biti sadržana sloboda, pa je pojedinac mora izboriti protiv društva, a ne i pomoću njega.^[5]

Teorije društvenog ugovora i prirodnog prava, koje su bitno doprinele razvitku duha slobode, su dobile svoj pravni izraz u francuskoj Deklaraciji o pravima čoveka i građanina i Deklaraciji nezavisnosti SAD od 4. jula 1776. godine. U 19. veku su se mnoge nacije borile za nacionalnu slobodu i nezavisnost. Od druge polovine 20. veka različiti manjinski pokreti (seksualne, etničke, verske, kulturne manjine, itd.) se bore za ostvarenje svojih specifičnih sloboda i prava. Političko učenje koje uzima ličnu slobodu za osnov društvenog uređenja se naziva liberalizam.

Vidi još

• Anarhija
• Anarhizam
• Liberalizam
• Sloboda volje
• Ljudska prava
• Građanske slobode

Izvori

Spoljašnje veze

Sloboda na Wikimedijinoj ostavi

• Razmeđa slobode (Rasim Muminović)
• Problem slobode volje Arhivirano 2007-09-22 na Wayback Machine-u(Davor Lazić)
• Sartrovo shvatanje slobode