Biała Piska

Ten artykuł dotyczy miasta w woj. warmińsko-mazurskim. Zobacz też: inne miejscowości o tej nazwie.
Biała Piska
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Widok z wieży ciśnień
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

piski

Gmina

Biała Piska

Data założenia

XV wiek

Prawa miejskie

1722

Burmistrz

Franciszek Romankiewicz

Powierzchnia

3,24 km²

Populacja (30.06.2016)
• liczba ludności
• gęstość


4083[1]
1260 os./km²

Strefa numeracyjna

87

Kod pocztowy

12-230

Tablice rejestracyjne

NPI

Położenie na mapie gminy Biała Piska
Mapa konturowa gminy Biała Piska, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Położenie na mapie powiatu piskiego
Mapa konturowa powiatu piskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Ziemia53°36′41″N 22°03′47″E/53,611389 22,063056
TERC (TERYT)

2816014

SIMC

0977640

Urząd miejski
ul. Mickiewicza 25
12-230 Biała Piska
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Biała Piska (niem. Bialla[2], 1938–1945 Gehlenburg) – miasto w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Biała Piska.

Położenie

Pod względem etnograficznym Biała Piska leży na Mazurach[3]. Historycznie leży również na obszarze dawnej Galindii[4][5].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na Pojezierzu Ełckim, stanowiącym część Pojezierza Mazurskiego[6].

Nazwa

Wieś powstała nad strumykiem Gayle, na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o tej samej nazwie, od którego też przyjęła nazwę. Nazwa pochodzi z języka staropruskiego – gaylis – oznaczającego biały. W przywileju lokacyjnym występowała jako Struppenberg, jednak nazwa ta nigdy się nie przyjęła[3].

Nazwa późniejszego miasta funkcjonowała pod następującymi formami: Pial, Pialla, Cayle, Gayle, Gala, Büahle, Geel. Z biegiem lat nazwa ostatecznie ustaliła się jako Bialla[3], najprawdopodobniej przez wpływy kolonistów z Mazowsza osiedlających się na tym obszarze. W 1938 roku nazwę zmieniono na Gehlenburg[3].

Historia

Od XV do XVII wieku

Wieś Biała powstała w 1428 roku na miejscu wcześniejszej osady pruskiej Gayle. Wymieniana w sprawozdaniu wizytacyjnym z 1424 roku liczyła 60 łanów z młynem, w dąbrowie przy Gayle (dąbrowa położona pół mili od Jeziora Kumielskiego), gdzie niejaki Cwalina wraz z 20 krewnymi objął obszar 100 łanów. Dobra te znajdowały się ćwierć drogi od młyna zwanego Steffanflies.

Przywilej lokacyjny dla wsi czynszowej wystawiony został 9 października 1428 roku przez Josta Struppergera komtura bałgijskiego i wójta natangijskiego, za wiedzą i wolą wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa. Wieś położona była w okolicy zwanej Gayle, na 60 łanach na prawie chełmińskim. Sołtys i zasadźca – Piotr Szulc otrzymał 6 łanów chełmińskich, 4 łany przeznaczono na uposażenie parafii. Mieszkańcy otrzymali 15 lat wolnizny. Karczma wymieniana była już w 1447 roku.

W 1481 roku ksiądz Nicolaus parafii w Białej zrezygnował z funkcji proboszcza ze względu na stan zdrowia. Jego następcą został ks. Petrus Swenteslai z diecezji płockiej. Proboszcz Swenteslai obsadzony został przez komtura bałgijskiego Erazmusa von Reizensteina. Przed 1525 rokiem Biała należała do archiprezbiteratu w Reszlu.

Rozwój na przełomie XVI/XVII wieku Biała zawdzięczała dogodnemu położeniu na szlaku handlowym. Zasłynęła głównie z dużych jarmarków bydła. Dwa wydarzenia wstrzymały rozwój miasta. W 1656 roku wieś została spalona przez Tatarów hetmana Gosiewskiego. Kolejnym była epidemia dżumy (1709-1710), w wyniku której zmarło około 75% mieszkańców, a 57 łanów ziemi zostało pustych[3]. Do 1657 roku pozostawała pod zwierzchnictwem Korony Królestwa Polskiego jako lenno.

Od XVIII do 1 połowy XX wieku

26 marca 1722 roku w Królewcu Fryderyk Wilhelm I, król pruski, nadał osadzie Bialla prawa miejskie. Biała Piska liczyła wówczas 600 mieszkańców. Wybudowanie linii kolejowej Ełk–Pisz (1883) spowodowało rozwój miasta w XIX w.

Biała Piska w okresie międzywojennym

Stąd pochodził królewiecki ewangelicki duszpasterz polski Krzysztof Liebruder. W latach 1826–1829 pastorem był Jan Szamborski (1780–1832), nauczyciel, autor popularnych na Mazurach podręczników do nauki języka polskiego.

W 1871 roku miasto znalazło się w granicach Niemiec.

Żydzi w Białej Piskiej

Żydzi w Białej zaczęli się osiedlać pod koniec epoki napoleońskiej. W 1828 roku mieszkało tu 10 Żydów. Rozwój osadnictwa przypada jednak na połowę XIX wieku. Społeczność żydowska składała się z imigrantów z Mazowsza i Prus Zachodnich. W roku budżetowym 1863–1864 gmina żydowska dysponowała kwotą 150 talarów. Z funduszy tych opłacano sługę religijnego, utrzymywano cmentarz, a w późniejszych latach synagogę[7].

Samodzielna gmina żydowska została zlikwidowana w 1905 roku. Miejscowi Żydzi weszli w skład gminy w Piszu[8].

Po dojściu hitlerowców do władzy nasiliły się wystąpienia antysemickie. Zmusiły one do wyjazdu Żydów z Białej Piskiej do większych miast (Królewiec, Berlin) lub imigracji, głównie do Holandii[8].

Od 1938 do 1945

Do 1938 roku nosiło oficjalną niemiecką nazwę administracyjną Bialla. 16 lipca 1938 roku w ramach germanizacji nazw dekretem będących u władzy niemieckich nazistów przemianowana na Gehlen, po czym na Gehlenburg[2][3]. 4 września 1939 roku samotny polski samolot Karaś z 51 eskadry rozpoznawczej ostrzelał i obrzucił na miejscowym dworcu bombami niemiecki pociąg przewożący uzbrojenie i sprzęt wojskowy.

Po 1945

Po zakończeniu II wojny światowej Biała Piska została włączona do Polski. Do 1946 roku była siedzibą powiatu piskiego. Zniszczenia wojenne miasta wyniosły 30%[3]. Zamieszkująca dotychczas Białą Piską ludność niemiecka została wysiedlona na zachód, a na ich miejsce osiedlano Polaków wysiedlonych z Kresów (głównie z Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Polesia) oraz polskich osadników głównie z pobliskiego Mazowsza, a także Podlasia i Suwalszczyzny.

W latach 1954–1972 miasto był siedzibą władz gromady Biała Piska, ale nie należało do niej. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa suwalskiego.

W sierpniu 2017 roku elewacja miejscowej kaplicy ewangelicko-augsburskiej została zbezczeszczona przez umieszczenie haseł nacjonalistycznych i wulgarnego rysunku[9].

28 października 2023 roku Biała Piska dołączyła do Cittàslow – międzynarodowej sieci miast dobrego życia[10].

Demografia

Według danych z 30 czerwca 2012 r. miasto miało 4119 mieszkańców[11].

  • Piramida wieku mieszkańców Białej Piskiej w 2014 roku[1].


Zabytki

Gospodarka

Obecnie w Białej Piskiej jest zlokalizowany drobny przemysł spożywczy i drzewny. W pobliżu miasta znajdują się pokłady torfu, wapienia łąkowego i rudy darniowej. Znajduje się tu przystanek PKP, PKS, ośrodek zdrowia, poczta, bank, restauracje, kawiarnie, funkcjonowało kino.

Kościoły

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej, należącej do dekanatu Biała Piska, diecezji ełckiej. W miejscowości znajduje się także kaplica ewangelicko-augsburska należąca do parafii w Piszu[9].

Transport

Węzeł drogowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 219 Olsztyn Główny – Ełk, z przystankiem osobowym Biała Piska, Od 1 lipca 2010 roku, przywrócono po 10 latach ruch pasażerski na całej długości linii.

Sport

W miejscowości działa klub piłki nożnej Znicz Biała Piska, założony w 1954 roku.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Biała Piska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. ↑ a b Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
  3. ↑ a b c d e f g Cień historii. „Białe” miasto na Mazurach. mazury24.eu, 14 maja 2020. [dostęp 2021-03-27]. (pol.).
  4. ↑ Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 23. ISBN 83-04-01090-9.
  5. ↑ Stanisław Achremczyk, Anna Andrusikiewicz, Jan Bałdowski: Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany. Agencja Fotograficzno-Wydawnicza „Mazury”, Olsztyn 2001, s. 74. ISBN 83-86565-71-3.
  6. ↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018  (pol.).
  7. ↑ IzabelaI. Lewandowska IzabelaI., Społeczność żydowska na ziemiach pruskich (Warmii i Mazurach) na przestrzeni dziejów. Zarys problematyki., „Znad Pisy”, t.8, 1999, s. 357 .
  8. ↑ a b Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-05-28] .
  9. ↑ a b Wulgarny rysunek i hasło „Tu jest Polska” na elewacji kaplicy ewangelickiej w Białej Piskiej. onet.pl, 6 sierpnia 2017. [dostęp 2017-08-07].
  10. ↑ Sieć Cittaslow z kolejnymi miastami [online], www.cittaslowpolska.pl, 28 października 2023  (pol.).
  11. ↑ GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-27]. (pol.).

Bibliografia

  • Grzegorz Białuński: Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie). Olsztyn, OBN, 2002, 237 str., ISBN 83-87643-97-1, ISSN 0585-3893.
  • Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 201–202

Linki zewnętrzne

  • Urząd miasta i gminy Biała Piska
  • Historia Żydów w Białej Piskiej na portalu Wirtualny Sztetl
  • Biała (6), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 173 .
  • p
  • d
  • e
Gmina Biała Piska
  • Siedziba gminy: Biała Piska
Miejscowości gminy
Miasto
  • Biała Piska
Wsie
Części wsi
Osady
Kolonie
Pozostałe
miejscowości
Jednostki pomocnicze gminy
Osiedla
  • Osiedle Nr 1
  • Osiedle Nr 2
Sołectwa
  • Bełcząc
  • Bemowo Piskie
  • Cibory
  • Cwaliny
  • Danowo
  • Dmusy
  • Drygały
  • Giętkie
  • Gruzy
  • Guzki
  • Kaliszki
  • Kolonia Kawałek
  • Komorowo
  • Konopki
  • Kowalewo
  • Kożuchy
  • Kożuchy Małe
  • Kózki
  • Kruszewo
  • Kumielsk
  • Lipińskie
  • Lisy
  • Łodygowo
  • Mikuty
  • Monety
  • Myszki
  • Myśliki
  • Nitki
  • Nowe Drygały
  • Oblewo
  • Orłowo
  • Pawłocin
  • Pogorzel Mała
  • Pogorzel Wielka
  • Radysy
  • Rakowo Małe
  • Rogale Wielkie
  • Ruda
  • Skarżyn
  • Sokoły Jeziorne
  • Sulimy
  • Szkody
  • Szymki
  • Świdry
  • Świdry Kościelne
  • Włosty
  • Wojny
  • Zabielne
  • Zalesie

Gmina Biała Piska

  • p
  • d
  • e
Miasta
Gminy miejsko-wiejskie
  • Biała Piska
  • Orzysz
  • Pisz
  • Ruciane-Nida

  • p
  • d
  • e
Powiat piski (1945–1975)
  • Siedziba powiatu – Pisz
Przynależność wojewódzka
Miasta
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie
(1945–54 i 1973–75)
  • Biała Piska (Biała) (1946–54 i od 1973)
  • Drozdowo (1945 i 1946–54)
  • Drygały (1945–54)
  • Karwica (1945)
  • Karwik (1945–46)
  • Kocioł (1945)
  • Kożuchy (1945–46)
  • Kumielsk (1946–54)
  • Mikosze (1945)
  • Okartowo (Okertowo) (1945–46)
  • Orzysz (1946–54 i od 1973)
  • Pietrzyki (1945–46)
  • Pisz (1946–54 i od 1973)
  • Rostki (1945)
  • Różyńsk Wielki (Rosińsko) (1945–54)
  • Ruciane-Nida (od 1973)
  • Trzonki (1946–54)
  • Turośl (1945)
  • Turowo (1945)
  • Wejsuny (1945 i 1946–54)
  • Wiartel (1945–54)
Gromady
(1954–72)
  • Biała Piska (1954–72)
  • Bogumiły (1954–61)
  • Chmielewo (1954–61)
  • Ciesina (1954–71)
  • Dąbrówka (1954–72)
  • Drygały (1954–72)
  • Kożuchy (1954–59)
  • Kumielsk (1954–72)
  • Nowe Guty (1954–57)
  • Orłowo (1954–57)
  • Orzysz (1954–72)
  • Pianki (1954–57)
  • Pisz (1954–72)
  • Pogorzel Wielka (1954–59)
  • Rostki (1954–57)
  • Różyńsk Wielki (1954–72)
  • Ruciane (← 1955–57)
  • Skarzyn (1954–71)
  • Stare Guty (1954–61)
  • Szczechy Wielkie (1954–72)
  • Turośl (1971–72)
  • Wejsuny (1954–72)
  • Wiartel (1954–71)