Herb szlachecki

Tarcza

Pole

Trzymacze

Trzymacze

Zawołanie

Klejnot

Zawój lub korona

Labry

Hełm

Korona rangowa

Postument

Order

Figura

Godło

Dewiza

Elementy herbu

Zobacz multimedia związane z tematem: Herb szlachecki

Herb szlachecki lub herb rodowy (do XVIII w. klejnot^[1]) – znak dziedziczny w polskim rodzie szlacheckim, który świadczy o przynależności do danego rodu, wyróżniający jego członków^[2][3] .

W Polsce na kilkaset tysięcy rodów szlacheckich przypadało ok. 5000 herbów (w polskiej Wikipedii jest ich obecnie 1747^[4] [a]). Zakłada się, że rody o tym samym herbie miały w przeszłości wspólne pokrewieństwo, ale niekoniecznie było to regułą^[5] , przykładowo podczas unii horodelskiej, doszło do przypisania 47 polskich herbów, bojarom wyznania rzymskokatolickiego, pochodzącym z Litwy, rozpoczynając w ten sposób stan szlachecki w tamtej krainie^[3] .

Posiadacza herbu szlacheckiego określa się mianem herbownego lub klejnotnego. Sformułowania pieczętować się herbem lub klejnocić się oznaczały używać herbu, posiadać herb^[1].

Szlachta pieczętująca się tym samym herbem zwracała się do siebie określeniem „stryjcu”^[5] .

Etymologia

W Polsce, podobnie jak w reszcie Europy, herb określano słowem arma, pochodzącym z łaciny. Jego polski odpowiednik odnalazł historyk, Joachim Lelewel, w słowie „zbrojba”, które oznaczało uzbrojenie, odnoszące się do tarczy. Używano również łacińskich słów insignia oraz clenodium. Clenodium spolszczono do słowa „klejnot” i od XIII w. do XVIII w. używano powszechnie jako określenie słów herb i godło. W ten sposób określano również sygnet posiadający wizerunek herbu jego właściciela. Właścicieli herbów określano mianem herbownych, którzy od wspomnianego wcześniej słowa „klejnot” nosili również nazwę „klejnotnych”^[1]. Od XV wieku stopniowo wprowadzano określenie „herb”, będące spolszczeniem czeskiego słowa „erb”, pochodzącym od niemieckiego „Erbe” (pol. dziedzictwo). Na stałe do polskiego słownictwa słowo „herb” weszło dopiero w XVIII wieku^[2].

Heraldyka

Badaniem początków poszczególnych herbów, ich rozwojem, znaczeniem prawnym oraz zasadami kształtowania zajmuje się jedna z nauk pomocniczych historii, zwana heraldyką. Nauka ta zrodziła się z powstałej pod koniec XII w. potrzeby opisywania i rysowania herbów oraz czuwania nad ich poprawnością; heraldyka ma 2 zasadnicze działy: historyczny, zajmujący się badaniem początków, rozwojem i znaczeniem prawnym herbów (wiedza heraldyczna), a także praktyczny, pozwalający poznać zasady tworzenia i prawidła stylowej ornamentacji herbów (sztuka heraldyczna). Polskimi herbami natomiast zajmuje się odrębny dział heraldyki – heraldyka polska^[6] .

 Osobny artykuł: Heraldyka.

Historia

Niemal w każdym wieku i na całej kuli ziemskiej, można doszukiwać się charakterystycznych znaków, mających za zadanie odróżnić pewne jednostki lub grupy od pozostałych. Początków powstania czegoś na wzór obecnych herbów można doszukiwać się w Grecji, kiedy to greccy rzeźbiarze, na monetach lub pomnikach, kładli wyróżniające ich od innych znaki, można było porównać je do pieczęci czy herbowych znamion. W Afryce wzajemnie zawzięte w nienawiści pokolenia różnych szczepów, odznaczały się na czole i reszcie ciała różnobarwnymi znamionami, porównywalnymi do herbów rodowych, mających za zadanie odznaczeniem się ich krwi od innej. W Imperium Rzymskim, odpowiednicy dzisiejszej definicji rycerza, na pierścieniach nosili swoje rodzinne znaki, a u Gallów i innych północnych ludów, chorągwie i tarcze posiadały znaki osobiste lub odnoszące się do pokoleń^[7].

 Osobny artykuł: Herb.

Jednakże to co definiuje każdy herb to znak umieszczony na tarczy. Na zachodzie Europy w XII wieku pojawiły się pierwsze herby^[1], bo właśnie wtedy we wszystkich krajach, herby zaczęły się pojawiać jako wizerunki pieczęci^[8]. Początkowo przyjmowali je rycerze, potem zwyczaj ten przeniósł się na książąt i królów. W Polsce proces ten był odwrotny. Pierwsze herby pojawiły się u nas w XIII wieku na pieczęciach książęcych, a potem herby zaczęło przyjmować rycerstwo^[1].

• Niektóre z najstarszych polskich herbów szlacheckich.
• 
  Herb szlachecki Świerczek. Najstarszym znanym wizerunkiem herbu jest pieczęć z 1220 roku. Według zachowanych dokumentów, posiadało go 39 rodów szlacheckich.
• 
  Herb szlachecki Alabanda. Najstarszym znanym wizerunkiem herbu jest pieczęć z 1278 roku. Według zachowanych dokumentów, posiadało go 9 rodów szlacheckich.
• 
  Herb szlachecki Topór. Najstarszym znanym wizerunkiem herbu jest pieczęć z 1282 roku. Według zachowanych dokumentów, posiadało go 639 rodów szlacheckich.

 Osobny artykuł: Lista najstarszych polskich herbów.

Odmiany

 Osobny artykuł: Odmiana herbowa.

Obecnie panujący władca miał prawo wydawać tzw. odmiany herbowe. Robił to na przykład w przypadku uczczenia herbownego (osoby posiadającej herb), przypisując mu dodatkowe hełmy, korony lub boczne podniesienia na tarczy herbowej. Według powszechnie stosowanych w XIV wieku zasad, całość herbu należała oryginalnie do najstarszego syna, młodsi synowie natomiast przyjmowali różniące się nazwisko i stawali głowami „nowych rodzin”. Odznaczali się wstęgą skośną, pręgą skośną, lambelem lub jakimkolwiek innym dodatkiem – nad czym czuwał odpowiednio przystosowany do tego urząd. Uprawnione nieślubne dzieci, nosiły pamiątkę swojego uprawnienia, będącą dodatkiem w herbie kilkuzębnego lambelu, albo linii skośnej, skierowanej w prawą stronę – nad tym również czuwał urząd^[9]. By móc odróżnić młodsze odmiany herbów od starszych, zaczęto dzielić tarczę na różne sposoby, tak, aby można było umieścić na nich większą liczbę godeł. Z końcem XIV wieku i początkiem XV wieku, powstały otulające tarczę labry. W samym XV wieku, zjawiły się boczne podniesienia. W XVI wieku rozpoczęto praktykowanie sztuki heraldycznej^[10].

• Przykład odmiany herbowej
• 
• 
• 

Elementy herbu

Od najdawniejszych czasów stałe elementy herbu to^[11]:

• tarcza herbowa;
• godło;
• hełm heraldyczny;
• klejnot.

W Polsce stałym elementem herbu było także zawołanie (proklama, proclamatio), która wyróżniała herb polski od zachodnioeuropejskiego^[11]. We Francji oraz na Węgrzech istniał okrzyk bojowy^[12].

Herb może również zawierać:

• koronę rangową
• trzymacze (bestie, zwierzęta lub anioły, wprowadzone dopiero pod koniec XVIII w.)
• ordery herbowe (nadawane ad personam, czyli za osobiste zasługi, nie mogły być dziedziczone)
• dewizy herbowe (musiały być nadawane oddzielnym dyplomem)
• zawołanie wojenne – umieszczane nad klejnotem, charakterystyczne dla herbów szkockich, występujące też we Francji i Anglii.
• oznaki godności
• panoplia
• postument heraldyczny
• płaszcz heraldyczny, stosowany głównie w herbach królewskich i książęcych.
• zawój – dwukolorowa skręcona materia zamiast korony, popularna zwłaszcza w zachodniej heraldyce, w Polsce, od XVI w. stosowana głównie w herbach mieszczańskich. We Francji zawój oznacza tytuł bannereta.
• czapki napoleońskie

Tarcza herbowa zawiera rysunek nazywany godłem herbowym. Może ono być prostym podziałem tarczy na pola lub składać się z różnych kombinacji następujących elementów:

• figurą heraldyczną:
  • figura zaszczytna (figury powstałe z geometrycznego podziału tarczy, sięgające krawędzi);
  • figura uszczerbiona (to figura zaszczytna „luzem”, czyli niedotykająca krawędzi tarczy);
  • krzyż heraldyczny (może być albo figurą zaszczytną albo uszczerbioną);
• mobilia herbowe, czyli właściwe godła herbowe, np. podkowy, narzędzia, postaci ludzi, zwierząt, symbole geometryczne.

Zobacz też

• lista polskich herbów szlacheckich
• lista polskich herbów książęcych
• lista polskich herbów hrabiowskich
• lista polskich herbów baronowskich
• lista najstarszych polskich herbów szlacheckich

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• KasperK. Niesiecki KasperK., Herbarz polski, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. I, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 580 .
• AlfredA. Znamierowski AlfredA., Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 336, ISBN 83-7391-166-9 .
• Krakowskie Przedmieście w 450-lecie Unii Lubelskiej [pdf], praca zbiorowa pod red. Rafała Niedźwiadka, Lublin 2019, s. 364 .
• Józef Szymański: Nauki pomocnicze historii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. ISBN 978-83-01-16171-2.

Linki zewnętrzne

• Tadeusz Gajl: Herbarz Polski. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-08-01]. (pol. • ang.). – największy elektroniczny spis polskich herbów.
• Marek Minakowski: Herbarz Polski. wielcy.pl. [dostęp 2020-08-01]. (pol.). – spis herbów występujących w herbarzu Niesieckiego.
• Jury Łyczkowski: Herby szlacheckie. lyczkowski.net. [dostęp 2021-08-01]. (pol. • ang. • biał. • ros.). – spis herbów polsko-litewskich.
• heraldyka, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-10-05] .
• Herb szlachecki. PetScan. [dostęp 2021-10-01]. (pol.).
• Herby. zamkomania.pl. [dostęp 2021-09-01]. (pol.).