Maniok jadalny

Maniok jadalny
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

malpigiowce

Rodzina

wilczomleczowate

Rodzaj

maniok

Gatunek

maniok jadalny

Nazwa systematyczna
Manihot esculenta Crantz.
Inst. Rei Herb. 1: 167 (1766)[3]
Synonimy
  • Janipha aipi (Pohl) J.Presl
  • Janipha manihot (L.) Kunth
  • Jatropha aipi (Pohl) Göpp.
  • Jatropha diffusa (Pohl) Steud.
  • Jatropha digitiformis (Pohl) Steud.
  • Jatropha dulcis J.F.Gmel.
  • Jatropha flabellifolia (Pohl) Steud.
  • Jatropha glauca A.Rich.
  • Jatropha janipha Lour.
  • Jatropha lobata var. richardiana Müll.Arg.
  • Jatropha loureiroi (Pohl) Steud.
  • Jatropha manihot L.
  • Jatropha mitis Rottb.
  • Jatropha mitis Sessé & Moc.
  • Jatropha paniculata Ruiz & Pav.
  • Jatropha silvestris Vell.
  • Jatropha stipulata Vell.
  • Mandioca aipi (Pohl) Link
  • Mandioca dulcis (J.F.Gmel.) D.Parodi
  • Mandioca utilissima (Pohl) Link
  • Manihot aipi Pohl
  • Manihot aypi Spruce
  • Manihot cannabina Sweet
  • Manihot cassava Cook & Collins
  • Manihot diffusa Pohl
  • Manihot digitiformis Pohl
  • Manihot dulcis (J.F.Gmel.) Baill.
  • Manihot edule A.Rich.
  • Manihot flabellifolia Pohl
  • Manihot flexuosa Pax & K.Hoffm.
  • Manihot guyanensis Klotzsch ex Pax
  • Manihot loureiroi Pohl
  • Manihot manihot (L.) H.Karst.
  • Manihot melanobasis Müll. Arg.
  • Manihot sprucei Pax
  • Manihot utilissima Pohl[3]
Zasięg
Mapa zasięgu
Multimedia w Wikimedia Commons
Bulwy
Sadzonka
Owoc i nasiona

Maniok jadalny, maniok gorzki, maniok użyteczny, podpłomycz najużyteczniejszy, kasawa[4][5] (Manihot esculenta Crantz) – gatunek rośliny z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae). Pochodzi z Ameryki Południowej (od Kolumbii na północy po Peru, Boliwię i południową Brazylię na południu). Została szeroko rozprzestrzeniona jako uprawna w strefie międzyzwrotnikowej[3], gdzie jej bulwy stanowią istotne źródło pożywienia.

Morfologia

Pokrój
Krzew o łodygach grubości 2–3 cm[5] i wysokości do 3 m.
Liście
Długoogonkowe, o sercowatodłoniastych, 3–7-klapowych blaszkach. Na górnej stronie są ciemnozielone, na spodniej sinozielonkawe z nabiegłymi pomarańczowo nerwami.
Kwiaty
Drobne, brudnożółte, zebrane w grono. Są rozdzielnopłciowe; kwiaty męskie mają 10 pręcików, żeńskie 1 słupek.
Owoc
Wąskooskrzydlona torebka zawierająca drobne, eliptyczne, białoszare, ciemno nakrapiane nasiona.
Bulwy
Bulwy korzeniowe mają długość 30–60 cm, grubość 10 cm i masę do 4 kg. Są one brązowe z zewnątrz, wewnątrz białe lub żółtawobiałe.

Zastosowanie

Bulwy manioku stanowią ważny element diety ludności krajów tropikalnych. Zawierają 20–40% skrobi, do 5% cukru i do 2% białka. W stanie surowym są trujące, ponieważ zawierają dużo glikozydów cyjanogennych[6] (>500 mg w 100 g), które łatwo przechodzą w silnie trujący kwas pruski. Właściwości trujące giną po odpowiedniej obróbce bulw: wymoczeniu w wodzie przez 24 godziny czy odpowiednim wypłukaniu, ugotowaniu, upieczeniu lub wysuszeniu. Wówczas bulwy manioku mogą być spożywane bezpośrednio lub w różny sposób przyrządzane. W Ameryce Południowej najczęściej bulwy po obraniu są ucierane na tarkach, po czym odciskany jest z nich trujący sok. Wyciśniętą masę suszy się, po czym wyrabiana jest z niej mąka (kassawa), służąca m.in. do wypieku chleba, czy tapioka – produkt skrobiowy w postaci mąki czy granulatu[5]. W Afryce Zachodniej utartą masę w celu usunięcia kwasu pruskiego poddaje się długotrwałej fermentacji, a mąka maniokowa nazywa się garri[5]. Występuje w dwóch odmianach: słodkawej (Meksyk i Ameryka Centralna) i gorzkawej (Brazylia)[7].

Wartość odżywcza
Maniok
(100 g)
Wartość energetyczna 502 kJ (120 kcal)
Białka 3,1 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 6,7% 6,7% 6,7% 6,7%
M 5,5% 5,5% 5,5% 5,5%
Węglowodany 26,9 g
szczegółowe informacje
Przyswajalne 24,4 g
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 19% 19% 19% 19%
M 19% 19% 19% 19%
Błonnik 2,5 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 10% 10% 12% 12%
M 6,6% 6,6% 8,3% 8,3%
Tłuszcze 0,4 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone b.d. g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone b.d. g
Wielonienasycone b.d. g
Woda 68,5 g
szczegółowe informacje
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,5% 2,5% 2,5% 2,5%
M 1,9% 1,9% 1,9% 1,9%
Witaminy
Witamina C 48,2 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 64% 64% 64% 64%
M 54% 54% 54% 54%
Tiamina (B1) 0,225 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 20% 20% 20% 20%
M 19% 19% 19% 19%
Ryboflawina (B2) 0,101 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 9,2% 9,2% 9,2% 9,2%
M 7,8% 7,8% 7,8% 7,8%
Niacyna (B3) 2,1 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 15% 15% 15% 15%
M 13% 13% 13% 13%
Makroelementy
Fosfor 70 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 10% 10% 10% 10%
M 10% 10% 10% 10%
Wapń 91 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 9,1% 9,1% 7,6% 7,6%
M 9,1% 9,1% 9,1% 7,6%
Magnez 66 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 21% 21% 21% 21%
M 17% 16% 16% 16%
Potas 764 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 16% 16% 16% 16%
M 16% 16% 16% 16%
Sód 8 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,5% 0,5% 0,6% 0,7%
M 0,5% 0,5% 0,6% 0,7%
Mikroelementy
Jod b.d. mg
Żelazo 3,6 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 20% 20% 45% 45%
M 45% 45% 45% 45%
Miedź 0,25 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 28% 28% 28% 28%
M 28% 28% 28% 28%
Cynk 0,18 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,3% 2,3% 2,3% 2,3%
M 1,6% 1,6% 1,6% 1,6%
Mangan 0,41 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 23% 23% 23% 23%
M 18% 18% 18% 18%
Dane liczbowe na podstawie: [8]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[9]

Jadalne są także nasiona, z których wyrabia się też olej.

Liście po ugotowaniu spożywane są jako warzywo, podobnie jak szpinak (surowe są trujące tak jak i bulwy)[10].

Siano z młodych pędów manioku służy w krajach tropikalnych do karmienia zwierząt gospodarczych. Jest wartościową paszą, gdyż zawiera sporo białka[potrzebny przypis].

Z kolei mleczko pozyskiwane z kłączy jest surowcem do produkcji kauczuku[11].

Uprawa

Maniok jest rośliną wymagającą co najmniej 8 miesięcy ciepłej pogody do wytworzenia plonu. W regionach o krótkiej porze deszczowej lub położonych wyżej i przez to narażonych na przymrozki, sadzi się odmiany manioku szybko dojrzewające (w 6 miesięcy), lecz są one mało wydajne[5].

W wilgotnych obszarach nie toleruje powodzi. Uzyskanie plonu w niekorzystnych warunkach, takich jak chłodna lub sucha pogoda, trwa 18 lub więcej miesięcy. Toleruje szeroki zakres pH gleby od 4,0 do 8,0 i jest najbardziej produktywny w pełnym słońcu[12]. Zbiory odbywają się z reguły w porze suchej, gdy liście pożółkną i opadną – bulwy są wówczas najbardziej pożywne i najsmaczniejsze. Bulw nie trzeba natychmiast wykopywać: mogą one pozostać w ziemi nawet 2–3 lata, jednak podczas kolejnej pory mokrej i odnowienia wegetacji tracą one część składników odżywczych[5].

Uprawa manioku polega na wykonaniu na polu co 120–180 cm otworu, w który wkłada się odcinek (20–25 cm) łodygi, pobrany z jej środkowej części, z 2–3 zdrowymi oczkami liściowymi, po czym obsypuje ziemią. W funkcjonującej ciągle jeszcze gospodarce odłogowej pól maniokowych często ani się specjalnie nie przygotowuje, ani później nie piele i nie okopuje. W rejonach Ameryki Południowej, w których stosuje się jeszcze gospodarkę ugorową, maniok sadzi się zwykle jako ostatni przed pozostawieniem ziemi na ugór[5].

Historia

Najstarsze ślady świadczące o wykorzystaniu manioku znaleziono w Ameryce Południowej w Peru, na stanowisku archeologicznym Tres Ventanas w górnym biegu rzeki Chilca. Datuje się je na wczesny okres preceramiczny (ok. 9500–8000 lat BP). Nieco młodsze (datowane na ok. 8200 lat BP), są znaleziska w Quebrada de las Pircas – stanowisku ze środkowego okresu preceramicznego. Wszystkie te szczątki różnią się od znajdowanych na terenach brazylijskich, co może świadczyć o ich niezależnej domestykacji[13]. Niektórzy historycy uważają, że uprawa manioku w Ameryce Południowej jest starsza niż uprawa kukurydzy[5].

W XVI wieku za sprawą portugalskich handlarzy niewolników maniok trafił z Brazylii do Afryki. Przywieźli oni bulwy na wyspy Fernando Po i Św. Tomasza w Zatoce Gwinejskiej i do swych kolonii u ujścia Konga. Jednak rozwój upraw na większą skalę nastąpił na tym kontynencie dopiero na początku XX w., kiedy stwierdzono, że gorzki maniok omija szarańcza oraz że jego bulwy nie smakują dzikiej zwierzynie (guźcom, pawianom i in.). Uprawy były popierane przez władze kolonialne, które uznały maniok za swego rodzaju "spichlerz" na wypadek tego rodzaju klęsk[5].

W późniejszych latach Portugalczycy sprowadzili maniok do Azji Południowej. Dalsze losy manioku związane były z wędrówkami kupców i żeglarzy[14].

Produkcja

W roku 1950 światowe zbiory manioku szacowano na ok. 50 mln. ton, a w roku 1969 wyniosły one ok. 91 mln ton[5]. W 2016 roku światowa powierzchnia uprawy manioku wyniosła ok. 23,5 mln ha, z czego otrzymano 227 mln t bulw. Największymi producentami manioku są kraje afrykańskie (Nigeria, Demokratyczna Republika Konga, Ghana, Angola) i kraje azjatyckie (Tajlandia, Indonezja)[15].

Tajlandia jest głównym eksporterem manioku, z czego większość trafia do Europy[12].

Najwięksi producenci manioku (2017)
(w mln ton)[15]
 Nigeria 59,49
 Demokratyczna Republika Konga 31,6
 Tajlandia 30,97
 Indonezja 19,05
 Brazylia 18,88
 Ghana 18,47
 Angola 11,75
 Kambodża 10,58
 Wietnam 10,27
 Mozambik 8,77
 Kamerun 5,8
 Wybrzeże Kości Słoniowej 5,37
 Tanzania 5,01
Łącznie na świecie 291,99

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-11-26]  (ang.).
  3. ↑ a b c Manihot esculenta Crantz, [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-12-26] .
  4. ↑ Rozporządzenie komisji UE. [dostęp 2017-12-08].
  5. ↑ a b c d e f g h i j Lucjan Kubiatowicz. Ziemniaki tropików. Maniok, jam, batat, taro. „Poznaj Świat”. R. XX (nr 4 (233)), s. 33-36, kwiecień 1972. Polskie Towarzystwo Geograficzne. 
  6. ↑ DorotaD. Chruszczyk DorotaD., GrzegorzG. Boczkaj GrzegorzG., Agregacja, koagulacja i wytrącanie się asfaltenów ze strumieni procesowych – przegląd literatury, „Nafta-Gaz”, 72 (4), 2016, s. 294–299, DOI: 10.18668/ng.2016.04.09, ISSN 0867-8871 [dostęp 2019-01-24] .
  7. ↑ Agricultura. El cultivo de la yuca. [online], www.infoagro.com [dostęp 2016-04-11] .
  8. ↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 497. ISBN 978-83-200-5311-1.
  9. ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  10. ↑ Maniok – tajemnicze warzywo! SPRAWDŹ jakie ma właściwości!
  11. ↑ Maniok: wartości odżywcze. Jak jeść maniok?
  12. ↑ a b StuartsS. Brasil StuartsS., Stuart's Brasil: Aipim, Mandioca, Manioc, Pão-de-pobre, Cassava(Manihot esculenta) [online], Stuart's Brasil, 2009 [dostęp 2018-02-14] .
  13. ↑ Michał Wasilewski. Udomowienie roślin w Nowym Świecie. „Wiadomości Botaniczne”. 49 (1/2), s. 19–37, 2005. 
  14. ↑ JanJ. Falkowski JanJ., JerzyJ. Kostrowicki JerzyJ., Geografia rolnictwa świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005 .
  15. ↑ a b FAOSTAT [online], www.fao.org [dostęp 2019-03-10] .

Bibliografia

  • Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
Kontrola autorytatywna (takson):
  • GND: 4132070-0
  • BnF: 119491511
Encyklopedia internetowa:
  • Britannica: plant/cassava
  • Universalis: manioc
  • SNL: maniok
  • Catalana: 0121464
  • DSDE: kassava
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 1154718
  • Flora of China: 200012596
  • Flora of North America: 200012596
  • GBIF: 3060998
  • identyfikator iNaturalist: 165138
  • IPNI: 351790-1
  • ITIS: 503688
  • NCBI: 3983
  • Plant Finder: 280113
  • identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-119804
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:351790-1
  • Tela Botanica: 164370
  • identyfikator Tropicos: 12800237
  • USDA PLANTS: MAES