Pałac w Smolajnach

Pałac w Smolajnach

nr rej. 562 (S/55) z 4 maja 1959[1]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Miejscowość	Smolajny
Typ budynku	pałac
Styl architektoniczny	barok
Kondygnacje	2
Rozpoczęcie budowy	1741
Ukończenie budowy	1743
Ważniejsze przebudowy	1765 (budowa wieży bramnej) od 1782 (założenie parkowe) (XVIII/ XIX dworki myśliwskie)
Pierwszy właściciel	Biskupi i książęta warmińscy
Położenie na mapie gminy Dobre Miasto Pałac w Smolajnach
Położenie na mapie Polski Pałac w Smolajnach
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Pałac w Smolajnach
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego Pałac w Smolajnach
54°01′34″N 20°23′21″E/54,026111 20,389167
Multimedia w Wikimedia Commons

Pałac w Smolajnach (Pałac letni biskupów warmińskich) (niem. Sommerschloss der Bischöfe von Ermland) – pałac wraz z zespołem parkowym znajdujący się we wsi Smolajny w gminie Dobre Miasto w powiecie olsztyńskim w województwie warmińsko-mazurskim. Wybudowany w latach 1741 - 1743 w stylu barokowym, na zlecenie biskupa Adama Stanisława Grabowskiego, jako letnia rezydencja biskupów warmińskich.

Położenie

Pałac położony jest około 1,5 km na zachód od wsi Smolajny, 6 km na północ od Dobrego Miasta, 31 km na północ od Olsztyna i 17 km na południowy zachód od Lidzbarka Warmińskiego. Znajduje się przy lokalnej drodze, niedaleko drogi krajowej nr 51 na odcinku Dobre Miasto - Lidzbark Warmiński i drogi wojewódzkiej nr 507 na odcinku Dobre Miasto - Orneta. Nieopodal znajduje się rzeka Łyna.

Historia

Smolajnom (niem. Schmolainen) dawniej należącym do dominium warmińskiego, komornictwa dobromiejskiego, przywilej lokacyjny nadał biskup warmiński Henryk Fleming w 1290 roku^[2]. Były to wówczas dobra rycerskie, lokowane na prawie chełmińskim, o powierzchni 32 łanów ziemi^[2]. W XV wieku majątek przeszedł na własność biskupów warmińskich, którzy założyli tu folwark z hodowlą koni. W dobrach wzniesiono także dwór obronny, tzw. fortalicjum, z przeznaczeniem na letnią rezydencję biskupów^[3], został on jednakże doszczętnie zniszczony i złupiony przez wojska polsko-litewskie podczas wojny głodowej w 1414^[2].

W 1454 podczas kolejnego konfliktu z Zakonem Krzyżackim - wojny trzynastoletniej, odbudowany pałac został zniszczony przez mieszczan dobromiejskich^[2]. Kolejnych zniszczeń folwark doznał zarówno podczas kolejnego konfliktu z Zakonem w latach 1519-1521, jak i podczas wojen szwedzkich^[2].

Jednak założenie za każdym razem odbudowywano i ponownie zasiedlano, gdyż przynosiło duże dochody dla księstwa warmińskiego. W 1557 Jan Hozjusz - brat biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza, przeniósł do Smolajn siedzibę komornictwa dobromiejskiego, co znacznie zwiększyło znaczenie majątku^[2]. Natomiast w 1629, doceniając położenie oraz obfitujące w zwierzynę lasy, biskup Wacław Leszczyński wybrał Smolajny na jedną z dwóch, obok Bischdorfu (dzisiaj Sątopy-Samulewo), letnich rezydencji biskupów^[2].

W latach 1741 – 1746 biskup Adam Stanisław Grabowski zlecił wybudowanie w Smolajnach barokowego pałacu. Prosty budynek z licznymi zdobieniami wybudował prawdopodobnie, ze względu na liczne podobieństwa, ten sam architekt, który wzniósł oficynę na przedzamczu zamku biskupów w Lidzbarku Warmińskim^[2]. Ponadto w 1765 Grabowski wzniósł także okazałą barokową wieżę bramną wraz z przylegającym do niej budynkiem^[3].

Lata świetności pałacu przypadają jednak na jego następcę- ostatniego biskupa warmińskiego przed rozbiorami oraz poetę Ignacego Krasickiego, który na Warmii panował w latach (1767 – 1795)^[2]. Krasicki w majątku ukształtował obszerne założenie parkowe, w stylu ogrodów angielskich, które dodatkowo jako hobbysta roślin wzbogacił licznymi egzotycznymi gatunkami roślin i kwiatów. W celu rozbudowy parku, który sam projektował, wydzierżawił wieczyście od króla Prus Fryderyka II Wielkiego w 1782 roku parcelę o powierzchni 22 mórg i 32 włók^[2]. Podczas prac przy parku rozebrał także, psujące mu koncepcję założenia, oficynę oraz kaplicę pałacową, w zamian uzupełniając majątek o liczne elementy tzw. małej architektury, jak groble, kładki czy mostki. Ponadto przy pracach konsultował się z przedstawicielami rodów szlacheckich, którzy wówczas posiadali ogrody angielskie, jak hrabia Lehndorff, z którym Krasicki korespondował i u którego w pałacu w Sztynorcie bywał^[2].

Krasicki w Smolajnach zbudował także zwierzyniec, założył hodowlę jeleni oraz dbał o odpowiednią ilość zwierzyny na polowania w pobliskich lasach^[2]. Sam natomiast, gdy po roku 1780 przestał opuszczać Warmię na dłużej, w Smolajnach spędzał czas najchętniej. Tutaj także tworzył i pracował nad swoimi największymi dziełami, jak choćby nad pełniącym w późniejszym czasie funkcję hymnu narodowego, utworem Święta miłości kochanej Ojczyzny^[2].

Następnie, w okresie przynależności do Prus pałac pełnił nadal swą funkcję letniej rezydencji biskupów a ponadto był popularnym miejscem licznych polowań. Świadczyć o tym może, wybudowany w II połowie XVIII wieku w północnej części założenia, parterowy dworek myśliwski^[2]. W XIX wieku na północny zachód od pałacu wzniesiono kolejny, neobarokowy, dworek myśliwski^[4].

II wojnę światową pałac przetrwał w dość dobrym stanie, a w pierwszych powojennych latach do Smolajn przyjeżdżali na wakacje studenci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, którzy we wsi wznieśli drewnianą kapliczkę^[2]. Następnie pałac oraz zabudowania przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, które dla własnych potrzeb przekształciło układ wnętrz oraz przyczyniło się do systematycznej degradacji pałacu oraz folwarku.

1 września 1961 w budynku pałacu głównego ruszyła, otwarta przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie, Dwuletnia Szkoła Rachunkowości Rolnej^[5]. Szkoła, po wielu przekształceniach, od 2000 roku była Zespołem Szkół Rolniczych, natomiast 15 września 2001 z okazji 200 rocznicy śmierci Ignacego Krasickiego oraz 40-lecia szkoły, nadano jej jako patrona biskupa Błażeja Ignacego Krasickiego^[5]. Mimo iż w pałacu znajdował się ZSR, wciąż pozostawał on własnością Archidiecezji Warmińskiej, która szkole budynki jedynie użyczała na podstawie umowy obowiązującej pierwotnie do 6 czerwca 2029^[6]. W roku 2014 szkoła została przeniesiona do Dobrego Miasta^[7].

Obecnie zarówno sam budynek pałacu, jak i założenie parkowe wraz z innymi zabudowaniami utrzymane są w dobrym stanie.

Architektura

Zespół pałacowo- parkowy składa się z budynku samego pałacu, obszernego parku oraz licznych dawnych zabudowań folwarcznych.

Sam pałac główny zbudowany został w latach 1741- 1743 i bez większych przebudowań przetrwał do chwili obecnej. Jest to budowla wzniesiona w stylu barokowym, murowana, otynkowana, prosta w swym wyglądzie i posiadająca liczne zdobienia. Założona została na planie wydłużonego nieco prostokąta, jest dwukondygnacyjna i nakryta dachem czterospadowym z ceramiczną czerwoną dachówką^[4]. Pałac, po obu stronach elewacji- frontowej i ogrodowej, posiada symetrycznie rozmieszczone płytkie trójosiowe ryzality. Podzielone są one czterema pilastrami i zwieńczone trójkątnymi naczółkami zawierającymi bogato zdobiony, elementami rośliny akantu, herb zlecającego budowę biskupa Grabowskiego^[2]. Elewacja frontowa budynku pokryta jest dużymi prostokątnymi i symetrycznie rozmieszczonymi oknami, a z dachu wychodzą cztery kominy.

Wnętrze pałacu, w większości w wyniku powojennych adaptacji utraciły swój pierwotny rozkład, lecz wciąż niezmieniony pozostał dwutaktowy układ z dwiema sieniami na osi poprzecznej^[4]. Ponadto pomieszczenia parteru pokryte są częściowo oryginalnymi sklepieniami kolebkowymi czy lunetami, a pozostałe stropami belkowanymi^[4]. Niektóre z pomieszczeń na wyższej kondygnacji posiadają sufity ozdobione fasetami czy ornamentami sztukateryjnymi w formie rozet i wici roślinnej^[4].

Od strony wschodniej pałacu zachowała się także wieża bramna wraz z przylegającą do niej niewielką oficyną. Jest to budynek pochodzący z 1765, o czym mówi chorągiewka igliczna, wzniesiony w stylu późnobarokowy z elementami rokokowymi. Założona na rzucie kwadratu brama jest trójkondygnacyjna, murowana z cegły, otynkowana na kamiennym cokole i nakryta blaszanym kopulastym dachem hełmowym o ośmiobocznej latarni^[4]. Pod bramą prowadzi, przykryty krzyżowym sklepieniem, arkadowy przejazd.

Do przypałacowych budynków zalicza się również dwie oficyny, które dawniej pełniły funkcje myśliwskich dworków. Starsza z nich, wzniesiona w II połowie XVIII wieku znajduje się w północnej części założenia i wzniesiona została w stylu neobarokowym. Jest to budowla parterowa z zabudowanym poddaszem, murowana z cegły, otynkowana na kamiennym cokole i nakryta mansardowym dachem z sześcioma niewielkimi lukarnami^[4]. Z kolei młodsza oficyna, znajdująca się na północny zachód od pałacu wybudowana została w XIX wieku, również w stylu neobarokowym. Jest to budowla założona na planie prostokąta, murowana i otynkowana, nakryta mansardowym dachem z kilkoma półkolistymi lukarnami i powiekami. Jest murowana i otynkowana, a na osi fasady posiada dwukondygnacyjny płytki ryzalit zakończony trójkątnym naczółkiem^[4].

Cały zespół otacza zabytkowe założenie parkowe o powierzchni 8 ha, z czego 5,3 ha posiada cechy kompozycji parkowej i parku krajobrazowego, takie jak skarpy, stawy czy aleje. W parku ze starodrzewu licznie występuje lipa, grab, brzoza, klon, sosna, świerk, wiąz oraz sosna amerykańska^[4].

Zabytek

W skład zespołu pałacowego Smolajny wchodzą^[1]:

• pałac (nr rej.: 562 (S/55) z 4.05.1959)
• dom przy bramie wjazdowej (nr rej.: 849 z 23.08.1968)
• brama (nr rej.: 850 z 23.08.1968)
• pałacyk myśliwski (nr rej.: 1386 z 7.03.1995)
• park (nr rej.: 3601 z 25.04.1984).

Przypisy