Pisonia
 Pisonia grandis | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||
| Klasa | Magnoliopsida | ||
| Nadrząd | goździkopodobne | ||
| Rząd | goździkowce | ||
| Rodzina | nocnicowate | ||
| Rodzaj | pisonia | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Pisonia L. Sp. Pl. 1026. 1 Mai 1753[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| P. aculeata L. | |||
| |||
Pisonia, chwytwa[4] (Pisonia) – rodzaj roślin z rodziny nocnicowatych. Obejmuje około 40 gatunków[5][6], przy czym w niektórych ujęciach zaliczane są tu także rośliny z rodzaju Ceodes, co zwiększa liczbę gatunków do ok. 75[7]. Są one szeroko rozprzestrzenione w strefie tropikalnej i subtropikalnej[5][8]. Najbardziej zróżnicowane są na Antylach i w Ameryce Centralnej (na północy sięgają po południową Florydę), mniej liczne w południowo-wschodniej Azji i Oceanii, poza tym rosną w Indiach (trzy gatunki), w Chinach (trzy gatunki) i w Afryce (jeden gatunek)[9]. Zasiedlają różne siedliska, często w rejonie wybrzeży lub na skrajach lasów, nierzadko tworząc trudne do przybycia, gęste zarośla[6], porastają także nawet niewielkie i izolowane wyspy z koloniami ptaków, które roznoszą ich nasiona[7].
Pokryte gruczołami i zawierające nasiona antokarpy tych roślin są tak lepkie, że przywierają do ptaków i gadów, które rozprzestrzeniają w efekcie diaspory tych roślin[8]. Zdarza się, że zwierzęta tak bardzo oblepione są lepką wydzieliną, że nie są zdolne do lotu, sprawnego poruszania się czy oczyszczenia – w efekcie giną[8]. Szczególnie wrażliwe są faetony żółtodziobe i atolówki. Zdarza się, że z czasem pod drzewami gromadzą się stosy kości ofiar[10].
Lepkie antokarpy bywają też wykorzystywane do połowu ptaków przez ludzi (np. na Hawajach[11], innych wyspach Oceanii i w Indiach[6]). Młode liście Pisonia grandis spożywane są jako warzywo na Archipelagu Malajskim[11], w tym także w odmianach bezchlorofilowych o liściach barwy kremowej lub żółtawej – stąd drzewo zwane jest „sałatowym” (ang. lettuce tree) i „kapustą z Moluków” (Moluccan cabbage)[5][6]. Z drewna tego gatunku wykonywane są figury do teatru cieni wayang na Jawie[5]. Gatunki o gęstym pokroju (np. Pisonia aculeata) bywają sadzone jako żywopłoty. Miękkie drewno pisonii baldaszkowatej P. umbellifera jest przysmakiem słoni, a spożyte przez owce ma barwić ich zęby tak, że wyglądają jakby były ze złota[6].
Nazwa naukowa rodzaju upamiętnia niderlandzkiego lekarza i botanika – Willema Piesa (Piso w formie zlatynizowanej) (1611-1678)[6][8].
Morfologia
- Pokrój
- Drzewa, krzewy i liany, czasem z zagiętymi do tyłu cierniami, osiągające do 30 m wysokości. Kora miękka i krucha[6]. Pędy zwykle omszone[8].
- Liście
- Naprzeciwległe (czasem zróżnicowane wielkością w parze[8]) lub skrętoległe, u niektórych gatunków skupione na końcach pędów[6]. Liście ogonkowe i całobrzegie[7]. Blaszka mięsista, skórzasta do cienkiej[6][8].
- Kwiaty
- Obupłciowe lub jednopłciowe[6], zebrane w gęste lub luźne[8] wierzchotki tworzące baldachowate lub wiechowate kwiatostany złożone[6], wyrastające w kątach liści lub szczytowo[8]. Przysadek brak lub drobne i szybko odpadające[7]. Niezróżnicowany okwiat składa się z 5 listków, w kwiatach męskich dzwonkowaty lub urnowaty, w kwiatach żeńskich listki okwiatu tworzą trwałą rurkę, na szczycie z 5 ząbkami zachowującymi się na owocu[8]. Okwiat podczas owocowania rozrasta się i drewnieje wokół owocu tworząc antokarp[11]. W kwiatach męskich znajduje się 6–10 pręcików i szczątkowa zalążnia. W kwiatach żeńskich zalążnia otoczona jest prątniczkami[6].
- Owoce
- Charakterystyczne dla rodziny antokarpy – powstające z zasychającego i drewniejącego okwiatu, mniej lub bardziej pięciokanciastego[6]. Na zewnątrz owłosiony lub gładki, na grzbietach z pojedynczym rzędem lub większą ilością lepkich gruczołów[8].
Systematyka
Rodzaj z plemienia Pisonieae Meisner z rodziny nocnicowatych Nyctaginaceae Jussieu (w niektórych ujęciach plemię to wyodrębniane jest w randze rodziny Pisoniaceae J. Agardh[2]).
- Wykaz gatunków (nazwy zaakceptowane według The Plant List)[12]
- Pisonia aculeata L.
- Pisonia albida (Heimerl) Britton
- Pisonia ambigua Heimerl
- Pisonia brunoniana Endl.
- Pisonia capitata (S. Watson) Standl.
- Pisonia donnellsmithii Heimerl ex Standl.
- Pisonia flavescens Standl.
- Pisonia floribunda Hook. f.
- Pisonia floridana Britton
- Pisonia grandis R. Br.
- Pisonia helleri Standl.
- Pisonia hirtella Kunth
- Pisonia indecora Heimerl
- Pisonia laxiflora Choisy
- Pisonia macranthocarpa (Donn.Sm.) Donn.Sm.
- Pisonia pedicellaris (Griseb. ex Heimerl) Heimerl
- Pisonia petenensis Lundell
- Pisonia proctorii Lundell
- Pisonia rotundata Griseb.
- Pisonia sandwicensis Hillebr.
- Pisonia silvatica Standl.
- Pisonia subcordata Sw.
- Pisonia umbellifera (J.R. Forst. & G. Forst.) Seem. – pisonia baldaszkowata[13]
- Pisonia zapallo Griseb.
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-11-30] (ang.).
- ↑ Pisonia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-11-30]. (ang.).
- ↑ Nazwy polskie rodzaju według: Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 409. (pol.).
- ↑ a b c d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 723, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Debasmita Dutta Pramanick, G. G. Maiti, M.S. Mondal. Taxonomic study of the genus Pisonia L.(Nyctaginaceae) in India. „Annals of Plant Sciences”. 4, 8, s. 1179-1184, 2015.
- ↑ a b c d Pisonia Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-30].
- ↑ a b c d e f g h i j k John S. Clement, Richard W. Spellenberg: Pisonia Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-30].
- ↑ Pisonia L.. [w:] World Flora Online [on-line]. [dostęp 2019-11-30].
- ↑ James MacDonald: The Bird-Catching Pisonia Trees. [w:] JSTOR Daily [on-line]. 2017. [dostęp 2019-11-30].
- ↑ a b c Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 428, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ Pisonia. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-11-30].
- ↑ MieczysławM. Czekalski MieczysławM., Rośliny ozdobne do dekoracji wnętrz, Poznań: Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, 1996, s. 135, ISBN 83-7160-011-9 .
Identyfikatory zewnętrzne:
