Porzeczka

Owoce porzeczki zwyczajnej

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

Saxifraganae

Rząd

skalnicowce

Rodzina

agrestowate

Rodzaj

porzeczka

Nazwa systematyczna

Ribes L.
Sp. Pl. 200. 1753

Typ nomenklatoryczny

Ribes rubrum L.^[3]

Synonimy
Botrycarpum (A.Rich.) Spach Calobotrya Spach Cavaleriea H.Lév. Cerophyllum Spach Chrysobotrya Spach Coreosma Spach Grossularia (Tourn.) Mill. Liebichia Opiz Oxyacanthus Chevall. Rebis Spach × Ribelaria Mezhenskyj Ribesium Medik. × Ribularia Holub Robsonia Rchb. Limnobotrya Rydb.^[4]

Zasięg

Multimedia w Wikimedia Commons

Hasło w Wikisłowniku

Porzeczka (Ribes L.) – rodzaj krzewów z monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae. Należy tu co najmniej 191 gatunków^[4]. Występują one na obszarach o klimacie umiarkowanym i subpolarnym na półkuli północnej oraz w strefie międzyzwrotnikowej na obszarach górskich^[4]^[5]^[6]. W Polsce rośnie dziko 6 gatunków. Porzeczki to krzewy rosnące w różnych siedliskach – od mokradeł poprzez lasy różnego typu i tereny skaliste na obszarach o suchym klimacie i w górach^[7]. Rzadko rosną też jako epifity^[8].

Wiele gatunków to ważne rośliny owocowe (zwłaszcza porzeczka agrest R. uva-crispa, porzeczka zwyczajna R. rubrum, porzeczka czarna R. nigrum), inne są cenionymi roślinami ozdobnymi lub mającymi inne zastosowania w ogrodnictwie lub nasadzeniach biotechnicznych (np. porzeczka złota R. aureum, porzeczka alpejska R. alpinum i porzeczka krwista R. sanguineum)^[7].

Nazwa naukowa powstała na bazie arabskiego słowa ribas oznaczającego rabarbar (wynik pomyłki)^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje rozległe obszary głównie na półkuli północnej. Niektóre gatunki sięgają strefy okołobiegunowej, ale większość związana jest ze strefą umiarkowaną Ameryki Północnej, Europy, Azji i północno-zachodniej Afryki^[4]^[8]. Centrum zróżnicowania gatunkowego znajduje się we wschodniej Azji – w samych Chinach rośnie 59 gatunków, z czego 25 to endemity^[8]. W Ameryce Północnej na północ od Meksyku rosną 53 gatunki^[6]. Na kontynentach amerykańskich zasięg rodzaju sięga najdalej na południe schodząc wzdłuż pasm górskich przez Amerykę Centralną i dalej wzdłuż Andów w Ameryce Południowej^[4]^[6], sięgając do Ziemi Ognistej (Ribes magellanicum)^[9]. W Europie rośnie naturalnie 9 gatunków^[9], z czego 6 na terenie Polski^[10].

Gatunki flory Polski^[11]

porzeczka agrest, agrest Ribes uva-crispa L.
porzeczka alpejska Ribes alpinum L. – gatunek rodzimy i uprawiany
porzeczka czarna Ribes nigrum L. – gatunek rodzimy i uprawiany
porzeczka czerwona, p. dzika Ribes spicatum E. Robson
porzeczka skalna Ribes petraeum Wulfen
porzeczka zwyczajna Ribes rubrum L. – gatunek prawdopodobnie rodzimy i uprawiany

Morfologia

Pokrój: Krzewy osiągające do 4 m wysokości^[7], o pędach prosto wzniesionych, łukowato przewisających, płożących lub wspinających się, często z wyrastającymi w węzłach pojedynczymi lub trójdzielnymi cierniami^[12]^[13], poza tym ze szczecinkowatymi kolcami między węzłami^[6]. Pędy często zróżnicowane są na krótko- i długopędy, często też gruczołowato owłosione^[6].
Liście: Zwykle sezonowe, czasem zimotrwałe^[13]. Skrętoległe (na krótkopędach skupione w pęczki^[8]), pojedyncze, ogonkowe, wsparte zasychającymi, brązowymi, zwykle frędzlowato zakończonymi przylistkami^[13] lub pozbawione przylistków. Blaszki całobrzegie lub częściej dłoniasto klapowane^[8], często z trzema klapami^[13]. U niektórych gatunków liście są silnie aromatyczne (np. u czarnej porzeczki)^[7].
Kwiaty: Obupłciowe (tylko u R. diacantha jednopłciowe)^[13], pojedyncze lub zebrane w krótsze lub dłuższe grona, czasem pęczki i baldachogrona. U nasady kwiatostanu znajduje się trwała podsadka, jajowata lub lancetowata, czasem równowąska^[8]^[6]. Okwiat rozwija się na skraju hypancjum w całości lub częściowo obejmującego zalążnię^[13]. Ma ono kształt rurkowaty, dzwonkowaty lub miseczkowatego^[6]. Działki kielicha w liczbie 5, rzadziej 4, są zwykle dłuższe od płatków korony kwiatu, które występują w tej samej liczbie^[7] lub bywają całkiem zredukowane^[13]. I działki i płatki występują w kolorze zielonym, białym, żółtym, różowym, czerwonym lub fioletowym^[6]. Pręciki w liczbie 5, rzadziej 4, o cienkich i wolnych nitkach, rzadziej u nasady przyrastających do hypancjum. Wokół szczytu zalążni rozwija się dysk miodnikowy. Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków tworzących jedną komorę i dwa wolne lub zrośnięte szyjki słupka zakończone dwoma brodawkowatymi ramionami znamienia^[13].
Owoce: Kuliste^[6], soczyste jagody na szczycie z pozostałościami trwałego kielicha^[12], często pokryte włoskami, szczecinkami lub gruczołami^[13]. Nasiona liczne i drobne^[12].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj Ribes należy do monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae, która jest siostrzaną względem skalnicowatych Saxifragaceae^[2]. W systemach z końca XX i XXI wieku rodzina agrestowatych obejmuje tylko ten jeden rodzaj, ale w systemie Cronquista z 1981 zaliczone do niej było ok. 25 rodzajów z co najmniej 350 gatunkami^[14]. Mimo podobieństw morfologicznych rośliny te nie były z sobą spokrewnione i współcześnie rozrzucone są wśród różnych rodzin systemu klasyfikacyjnego okrytonasiennych (Phyllonomaceae, twardziczkowate Escalloniaceae, Montiniaceae, Tetracarpaeaceae, iteowate Iteaceae, dławiszowate Celastraceae)^[13]. Bliskie (siostrzane) pokrewieństwo agrestowatych ze skalnicowatymi jest dobrze potwierdzone analizami molekularnymi, morfologicznymi^[13], chemicznymi i serologicznymi^[12].

Rodzaj dzielony jest zwykle na 6 podrodzajów lub sekcji, wśród nich Grossularia, który to takson bywał w przeszłości w niektórych ujęciach podnoszony do rangi osobnego rodzaju^[6] o zwyczajowej nazwie agrest.

Powiązania filogenetyczne rodziny agrestowatych w obrębie rzędu skalnicowców według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016):

skalnicowce

Peridiscaceae

piwoniowate Paeoniaceae

altyngiowate Altingiaceae

oczarowate Hamamelidaceae

	grujecznikowate Cercidiphyllaceae

	Daphniphyllaceae

gruboszowate Crassulaceae

Aphanopetalaceae

Tetracarpaeaceae

	Penthoraceae

	wodnikowate Haloragaceae

iteowate Iteaceae

	agrestowate Grossulariaceae

	skalnicowate Saxifragaceae

+ cynomoriowate Cynomoriaceae – rodzina o nieznanej pozycji w kladogramie.

Wykaz gatunków^[4]^[15]

Ribes acerifolium Howell
Ribes achurjanii Mulk.
Ribes aciculare Sm.
Ribes affine Kunth
Ribes albifolium Ruiz & Pav.
Ribes alpestre Wall. ex Decne.
Ribes alpinum L. – porzeczka alpejska
Ribes amarum McClatchie
Ribes amazonica Weigend & E.Rodr.
Ribes ambiguum Maxim.
Ribes americanum Mill.
Ribes anatolicum Behçet
Ribes andicola Jancz.
Ribes armenum Pojark.
Ribes atropurpureum C.A.Mey.
Ribes aureum Pursh – porzeczka złota
Ribes austroecuadorense Freire-Fierro
Ribes × berisioides Jancz.
Ribes bicolor Phil.
Ribes biebersteinii Berland. ex DC.
Ribes binominatum A.Heller
Ribes bogotanum Jancz.
Ribes bolivianum Jancz.
Ribes brachybotrys (Wedd.) Jancz.
Ribes bracteosum Douglas
Ribes brandegeei Eastw.
Ribes burejense F.Schmidt – agrest burejski
Ribes caldasiense Weigend
Ribes californicum Hook. & Arn.
Ribes canescens Pittier
Ribes canthariforme Wiggins
Ribes catamarcanum Jancz.
Ribes cereum Douglas
Ribes ceriferum Coville & Rose
Ribes chachapoyense Weigend & Breitkopf
Ribes chihuahuense Britton
Ribes ciliatum Humb. & Bonpl. ex Schult.
Ribes colandina Weigend
Ribes contumazensis Weigend
Ribes costaricensis Weigend
Ribes cucullatum Hook. & Arn.
Ribes cuneifolium Ruiz & Pav.
Ribes curvatum Small
Ribes cynosbati L.
Ribes davidii Franch.
Ribes densiflorum Phil.
Ribes diacantha Pall.
Ribes dikuscha Fisch. ex Turcz. – porzeczka dzikusza
Ribes divaricatum Douglas
Ribes dombeyanum (Spach) Jancz.
Ribes dugesii Greenm.
Ribes echinellum (Coville) Rehder
Ribes ecuadorense Jancz.
Ribes elegans Jancz.
Ribes erectum Freire-Fierro
Ribes erythrocarpum Coville & Leiberg
Ribes fargesii Franch.
Ribes fasciculatum Siebold & Zucc. – porzeczka japońska
Ribes fontaneum Bochkarn.
Ribes fontinale Britton
Ribes formosanum Hayata
Ribes fragrans Pall.
Ribes franchetii Jancz.
Ribes frankei Weigend & Breitkopf
Ribes fuyunense T.C.Ku & Konta
Ribes giraldii Jancz. – porzeczka Giralda
Ribes glabricalycinum L.T.Lu
Ribes glabrifolium L.T.Lu
Ribes glaciale Wall. – porzeczka lodowcowa
Ribes glandulosum Weber
Ribes grande Rose
Ribes grandisepalum Durán-Esp. & Avendaño
Ribes graveolens Bunge
Ribes griffithii Hook.f. & Thomson
Ribes henryi Franch.
Ribes heterotrichum C.A.Mey.
Ribes himalense Royle ex Decne.
Ribes hirtellum Michx.
Ribes hirticaule J.F.Macbr.
Ribes hirtum Humb. & Bonpl. ex Schult.
Ribes × holosericeum Otto & A.Dietr. – porzeczka jedwabista
Ribes horridum Rupr. ex Maxim.
Ribes huancabambense Weigend & Breitkopf
Ribes hudsonianum Richardson
Ribes humile Jancz.
Ribes hunanense Chang Y.Yang & C.J.Qi
Ribes incarnatum Wedd.
Ribes incertum J.F.Macbr.
Ribes indecorum Eastw.
Ribes inerme Rydb.
Ribes integrifolium Phil.
Ribes janczewskii Pojark. – porzeczka Janczewskiego
Ribes japonicum Maxim.
Ribes khorasanicum Saghafi & Assadi
Ribes kialanum Jancz.
Ribes komarovii Pojark. – porzeczka Komarowa
Ribes lacustre (Pers.) Poir.
Ribes lasianthum Greene
Ribes latifolium Jancz.
Ribes laurifolium Jancz.
Ribes laxiflorum Pursh
Ribes lehmannii Jancz.
Ribes leptanthum A.Gray
Ribes leptostachyum Benth.
Ribes lobbii A.Gray
Ribes longeracemosum Franch.
Ribes luridum Hook.f. & Thomson
Ribes luteynii Weigend
Ribes macrobotrys Ruiz & Pav.
Ribes macrostachyum Jancz.
Ribes madrense Coville & Rose
Ribes magellanicum Poir.
Ribes malvaceum Sm.
Ribes malvifolium Pojark.
Ribes mandshuricum (Maxim.) Kom. – porzeczka mandżurska
Ribes marshallii Greene
Ribes maximoviczianum Kom.
Ribes maximowiczii Batalin
Ribes mediatum Mesícek & Soják
Ribes melananthum Boiss. & Hohen.
Ribes menziesii Pursh
Ribes mescalerium Coville
Ribes meyeri Maxim.
Ribes microphyllum Kunth
Ribes missouriense Nutt.
Ribes montigenum McClatchie
Ribes moupinense Franch.
Ribes multiflorum Kit. ex Schult. – porzeczka wielokwiatowa
Ribes nanophyllum Freire-Fierro & Endara
Ribes neglectum Rose
Ribes nelsonii Coville & Rose
Ribes nevadense Kellogg
Ribes nigrum L. – porzeczka czarna
Ribes niveum Lindl. – porzeczka biała
Ribes orientale Desf.
Ribes orizabae Rose
Ribes ovalifolium Jancz.
Ribes oxyacanthoides L. – agres ostrokolczasty
Ribes pallidiflorum Pojark. – porzeczka blada
Ribes × pallidum Otto & A.Dietr.
Ribes parvifolium Phil.
Ribes pentlandii Britton
Ribes peruvianum Jancz.
Ribes petraeum Wulfen – porzeczka skalna
Ribes pinetorum Greene
Ribes polyanthes Phil.
Ribes praecox J.F.Macbr.
Ribes pringlei Rose
Ribes procumbens Pall. – porzeczka ussuryjska
Ribes pseudofasciculatum K.S.Hao
Ribes pulchellum Turcz.
Ribes punctatum Ruiz & Pav.
Ribes quercetorum Greene
Ribes roezlii Regel
Ribes rotundifolium Michx.
Ribes rubrisepalum L.T.Lu
Ribes rubrum L. – porzeczka zwyczajna
Ribes sachalinense (F.Schmidt) Nakai – porzeczka sachalińska
Ribes sanchezii Weigend
Ribes sanguineum Pursh – porzeczka krwista
Ribes sardoum Martelli
Ribes saxatile Pall.
Ribes sericeum Eastw.
Ribes setchuense Jancz.
Ribes sinanense F.Maek.
Ribes soulieanum Jancz.
Ribes speciosum Pursh
Ribes spicatum E.Robson – porzeczka czerwona, p. dzika
Ribes steinbachiorum Weigend & Binder
Ribes stenocarpum Maxim.
Ribes sucheziense Jancz.
Ribes takare D.Don
Ribes tenue Jancz. – porzeczka delikatna
Ribes thacherianum (Jeps.) Munz
Ribes tianquanense S.H.Yu & J.M.Xu
Ribes tolimense Cuatrec.
Ribes tortuosum Benth.
Ribes trilobum Meyen
Ribes triste Pall.
Ribes tularense (Coville) Standl.
Ribes tumerec Weigend & Breitkopf
Ribes turbinatum Pojark.
Ribes uva-crispa L. – porzeczka agrest, agrest pospolity
Ribes valdivianum Phil.
Ribes × varoi Blanca
Ribes velutinum Greene
Ribes viburnifolium A.Gray
Ribes victoris Greene
Ribes vilmorinii Jancz.
Ribes viridiflorum (W.C.Cheng) L.T.Lu & G.Yao
Ribes viscosissimum Pursh
Ribes watsonianum Koehne
Ribes weberbaueri Jancz.
Ribes wolfii Rothr.
Ribes xizangense L.T.Lu

Zastosowanie

Rośliny jadalne

Największe znaczenie użytkowe mają: porzeczka zwyczajna Ribes rubrum, porzeczka czarna R. nigrum i agrest R. uva-crispa, przy czym współcześnie w dużym stopniu uprawiane są odmiany mieszańcowego pochodzenia, uzyskane w wyniku krzyżowania roślin z tych i innych gatunków. Inne gatunki porzeczek uprawiane dla owoców to: R. americanum, R. curvatum, R. cynosbati, R. divaricatum i porzeczka złota R. aureum^[9]^[13]. Porzeczki zwane białymi (o białych owocach) są albinotycznymi odmianami powstałymi z porzeczki zwyczajnej R. rubrum i skalnej R. petraeum (np. 'Juteborg', 'Długogronkowa Biała', 'Wersalska Biała')^[16]^[13].

Rośliny ozdobne

Do najbardziej popularnych porzeczek ozdobnych należą: porzeczka złota R. aureum o kwiatach żółtych i porzeczka krwista R. sanguineum o kwiatach różowych i czerwonych^[7]^[13]. Poza tym sadzone są dla ozdoby: porzeczka alpejska R. alpinum, Ribes speciosum^[6], zimozielona Ribes laurifolium^[9].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-28] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ribes L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-11-16].
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Ribes Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-11-16].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Volume I. Trees and shrubs. London: MacMillan, 2002, s. 224. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ribes Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-11-16].
↑ ^a ^b ^c ^d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 796-797, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 148, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, 2009, s. 306. ISBN 978-1-4020-9608-2.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 237-238. ISBN 978-1842466346.
↑ Cronquist A. 1981. An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York, s. 558-561.
↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 145-146.
↑ J. Kluczyńska: Porzeczki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1975, s. 66.