Pszenica zwyczajna

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

pszenica

Gatunek

pszenica zwyczajna

Nazwa systematyczna

Triticum aestivum L.L.
Sp. Pl. 85 1753^[3]

Synonimy

Triticum vulgare Vill.

Multimedia w Wikimedia Commons

Pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L.) – gatunek pszenicy z rodziny wiechlinowatych. Jest kosmopolityczną rośliną uprawną, której największe uprawy znajdują się w Europie, wschodniej Azji oraz Indiach, obu Amerykach, a także Australii^[4].

Morfologia

Łodyga: Źdźbło o wysokości do 150 cm o nieco szorstkich kolankach^[5].
Liście: Dwurzędowo ustawione, naprzemianległe, pochwiaste, równowąskie, żyłkowanie równoległe. W dotyku nieco szorstkie^[5].
Kwiaty: Zebrane w czworoboczny kłos składający się z kilku nie rozpadających się po dojrzeniu kłosków. Kłoski są zazwyczaj 4-kwiatowe, o mniej więcej takiej samej długości i szerokości. Dolna plewka, w zależności od odmiany, jest oścista, bezostna lub zaostrzona i ma taką samą długość, jak plewka górna^[5]. Kwiaty są klejstogamiczne^[6].

Owoce: Zaokrąglony ziarniak dający się łatwo wyłuskać z kłoska. Na przedniej stronie posiada bruzdę. Bielmo mączyste lub szkliste^[5].

Pochodzenie

Współcześnie uprawiana pszenica zwyczajna powstała w wyniku kilkukrotnych krzyżowań zarówno dziko rosnących, jak i uprawianych gatunków traw, mutacji genetycznych, oraz trwającej już wiele tysięcy lat selekcji dokonywanej przez uprawiających ją ludzi. Radykalnych zmian genetycznych dokonano w latach 50. XX wieku. W wyniku tego z dziko rosnącej rośliny o wysokości 1,2 m, o drobnych, niedających się oddzielić od plew ziarnach, powstała pszenica o wysokości ok. 40 cm, czterokrotnie większych kłosach i większych, dających się wymłócić ziarnach. Obecnie pszenica daje 10-krotnie większe plony, niż w czasach historycznych. Uprawiana jest w tysiącach kultywarów^[7].

Pszenica zwyczajna jest heksaploidem o liczbie chromosomów 2n = 42. Spośród sześciu jej zestawów chromosomów dwa pochodzą od Triticum urartu, dwa od Aegilops speltoides, dwa od Aegilops tauschii. Początek ewolucji dały dwa pierwsze wymienione gatunki, które krzyżując się z sobą dały nowy gatunek – Triticum dicoccoides o czterech zestawach chromosomów (2n= 28). Nastąpiło to samorzutnie, około 580–820 tysięcy lat temu. Z Triticum dicoccoides w wyniku samorzutnej mutacji powstała pszenica płaskurka (Triticum dicoccon). Płaskurka krzyżując się z Aegilops tauschii dała początek nowemu gatunkowi – pszenicy orkisz (Triticum speltum), o sześciu zestawach chromosomów, z tego zaś w wyniku mutacji powstała pszenica zwyczajna. Nastąpiło to około 8500 lat temu^[8].

Uprawa

W Polsce uprawiana jest zarówno pszenica ozima, jak i jara. Pszenica ozima jest zbożem, które w odróżnieniu od innych ozimin nie jest tak wrażliwe na opóźniony termin siewu, ale wykonanie go zgodnie z harmonogramem, daje największe szanse na uzyskanie wysokiego plonu. Przyjmuje się, że optymalny termin siewu pszenicy ozimej przypada we wschodniej części Polski pomiędzy 15 a 20 września. W przypadku Polski centralnej jest to okres pomiędzy 20 a 30 września, a w Polsce południowo-zachodniej siewy możliwe są nawet do połowy października^[9].

Pszenica jara, która ma niskie wymagania termiczne, powinna zostać zasiana pomiędzy 15 marca a 5 kwietnia, w zależności od regionu^[10].

Zastosowanie

Wartość odżywcza

Pszenica zwyczajna, ziarno

(100 g)

Wartość energetyczna

1373 kJ (328 kcal)

Białka

11,1 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	24%	24%	24%	24%
M	20%	20%	20%	20%

Węglowodany

70,5 g

szczegółowe informacje

Przyswajalne

59,0 g

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	45%	45%	45%	45%
M	45%	45%	45%	45%

b.d. g

b.d. g

0,5 g

0 g

56,8 g

11,5 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	46%	46%	55%	55%
M	30%	30%	38%	38%

Tłuszcze

2,4 g

szczegółowe informacje

Kwasy tł. nasycone

0,35 g

Kwasy tł. nienasycone

Jednonienasycone

0,28 g

Wielonienasycone

1,1 g

omega-3

0,07 g

α-Linolenowy (ALA)

0,07 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	6,4%	6,4%	6,4%	6,4%
M	4,4%	4,4%	4,4%	4,4%

omega-6

1,03 g

Linolowy (LA)

1,03 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	8,6%	8,6%	9,4%	9,4%
M	6,1%	6,1%	7,4%	7,4%

Woda

14,5 g

szczegółowe informacje

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,5%	0,5%	0,5%	0,5%
M	0,4%	0,4%	0,4%	0,4%

Witaminy

Witamina C

0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Tiamina (B1)

0,423 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	38%	38%	38%	38%
M	35%	35%	35%	35%

Ryboflawina (B2)

0,11 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	10%	10%	10%	10%
M	8,5%	8,5%	8,5%	8,5%

Niacyna (B3)

3,27 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	23%	23%	23%	23%
M	20%	20%	20%	20%

Witamina B6

0,28 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	22%	22%	19%	19%
M	22%	22%	16%	16%

Foliany

0,145 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	36%	36%	36%	36%
M	36%	36%	36%	36%

Kobalamina (B12)

0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina A

0 mg RAE

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina D

0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina E

1,49 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	9,9%	9,9%	9,9%	9,9%
M	9,9%	9,9%	9,9%	9,9%

Makroelementy

Fosfor

330 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	47%	47%	47%	47%
M	47%	47%	47%	47%

Wapń

37 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	3,7%	3,7%	3,1%	3,1%
M	3,7%	3,7%	3,7%	3,1%

Magnez

120 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	39%	38%	38%	38%
M	30%	29%	29%	29%

Potas

340 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	7,2%	7,2%	7,2%	7,2%
M	7,2%	7,2%	7,2%	7,2%

Sód

4 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,3%	0,3%	0,3%	0,3%
M	0,3%	0,3%	0,3%	0,3%

Mikroelementy

Jod

0,0067 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	4,5%	4,5%	4,5%	4,5%
M	4,5%	4,5%	4,5%	4,5%

Żelazo

3,8 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	21%	21%	48%	48%
M	48%	48%	48%	48%

Miedź

0,37 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	41%	41%	41%	41%
M	41%	41%	41%	41%

Cynk

3,49 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	44%	44%	44%	44%
M	32%	32%	32%	32%

Mangan

2,65 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	147%	147%	147%	147%
M	115%	115%	115%	115%

Dane liczbowe na podstawie: ^[11]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[12]

Jedno z podstawowych zbóż. Wytwarza się z niego mąkę i kaszę (mannę i perłową)^[4].
Jedna z podstawowych pasz w rolnictwie. W hodowli zwierząt wykorzystuje się również słomę i otręby^[4].
Skrobia jest wykorzystywana w medycynie, a otręby w dietetyce.

Udział w kulturze

W Biblii pszenica wymieniona jest ponad 70 razy. Uprawiano wówczas 3 jej gatunki. Pszenica zwyczajna i pszenica twarda (Triticum durum) opisane są hebrajskim słowem ḥíţţa(h), pszenica płaskurka (Triticum dicoccon) hebrajskim słowem kussemeţ. Ponadto pszenice te opisane są innymi, ogólnymi określeniami oznaczającymi: zboże, zboże stojące na polu, garść ściętego zboża, pojedyncze źdźbło, zboże wymłócone, ale nie oczyszczone, zboże wymłócone i oczyszczone, zboże prażone, pasza, obrok. W czasach biblijnych w Izraelu pszenica zwyczajna była najważniejszym uprawianym zbożem. 90% ziaren znajdywanych w wykopaliskach z okresu najazdu Sennacheryba (ok. 700 lat p.n.e.) to ziarniaki pszenicy zwyczajnej^[13].
Oczekiwanie na dojrzewanie pszenicy było w Izraelu połączone z wieloma świętami rolniczym. Podczas święta Szawuot (Święto Żniw) świątyni ofiarowywano plon pszenicy^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-13] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2015-01-31].
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
↑ ^a ^b ^c ^d Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ Halina Galera. Samozapylenie – sukces, czy porażka? Miesięcznik Wiedza i Życie, lipiec 1998
↑ Historia pszenicy. [dostęp 2015-02-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-03)].
↑ Wild emmer wheat, Triticum dicoccoides, occupies a pivotal position in wheat domestication process. [dostęp 2015-01-29].
↑ MojaRola.pl, Optymalne terminy siewu pszenicy ozimej [online], 4 września 2018 [dostęp 2018-09-12] (pol.).
↑ MojaRola.pl, Kiedy siać zboża jare? Optymalne terminy siewu pszenicy, jęczmienia i owsa [online], 23 marca 2018 [dostęp 2018-09-12] (pol.).
↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 346. ISBN 978-83-200-5311-1.
↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
↑ ^a ^b Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.