Satyr albo Dziki mąż

Satyr albo Dziki mąż
Ilustracja
Karta tytułowa Satyra albo Dzikiego męża
Autor

Jan Kochanowski

Typ utworu

poemat satyryczno-polityczny

Data powstania

1563

Wydanie oryginalne
Język

polski

Data wydania

1564

Teksty w Wikiźródłach
Kochanowski wręcza Satyra Zygmuntowi Augustowi rysunek Feliksa Sypniewskiego w Tygodniku Ilustrowanym (1884).

Satyr albo Dziki mąż – poemat satyryczno-polityczny Jana Kochanowskiego, napisany w 1563 roku, a wydany drukiem w 1564. Stanowi krytykę wad społeczeństwa polskiego, wyrażaną przez tytułowego bohatera. Kochanowski zadedykował go królowi Zygmuntowi Augustowi. Utwór wprowadził do literatury polskiej gatunek poematu satyrowego[1].

Okoliczności powstania i publikacji utworu

Kochanowski napisał Satyra jesienią w 1563 roku (w październiku lub listopadzie)[2], jednak być może rozmowy o stworzeniu takiego utworu prowadził ze swoim mecenasem, Piotrem Myszkowskim już 12 lub 13 lipca 1563 roku w Wilnie[3]. Utwór został wydany w 1564. Był dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi.

Zarys treści

Bohaterem utworu jest tytułowy satyr, który dawniej towarzyszył Bachusowi, a później ze swojej kryjówki w lesie obserwował społeczeństwo polskie i widział stopniowy jego upadek oraz zaprzepaszczenie dawnych wartości i dobrych obyczajów. Las opuścił z powodu huku siekier, jaki pojawił się wówczas, gdy Polacy porzucili rzemiosło wojenne i zajęli się handlem. Satyr postanawia przemówić do Polaków i uświadomić im ich wady narodowe i popełniane błędy. Krytykuje m.in. nadmierne polemiki religijne, porzucenie chwały i umiejętności wojennych przez szlachtę, zajęcie się przez nią handlem zbożem i bydłem, osłabienie obronności kraju, zbytek i pieniactwo; proponuje reformę szkolnictwa i sądownictwa, odnowę moralną i powrót do dawnych, dobrych tradycji i obyczajów. Po zakończeniu wypowiedzi satyr zostaje przez zirytowanych słuchaczy przepłoszony motykami, służącymi do karczowania pni ściętych drzew.

Konstrukcja postaci tytułowej

Kochanowski nawiązuje do postaci satyra (utożsamianego zazwyczaj z sylenem[4]), występującego w tradycji antycznej w roli filozofa i moralizatora. Postacie te występowały w takiej roli w greckim dramacie satyrowym (jako chór). Sylen-moralizator pojawił się także w Eklodze IV Wergiliusza i Uczcie Platona (w tym ostatnim utworze Sylen został zestawiony z Sokratesem). Nobilitacji postaci satyra dokonał też Erazm z Rotterdamu w (znanych i czytanych przez Kochanowskiego[5]) Adagiach – z postacią Satyra (niepozornego z zewnątrz, ale mądrego i moralnego) porównuje filozofów, apostołów i Jana Chrzciciela. Kochanowski korzystał z tej tradycji, tworząc postać samotnika i odmieńca, obserwującego społeczność i przejmującego się jej moralnością.

Podtytuł utworu nawiązuje z kolei do wywodzącej się ze średniowiecznego folkloru postaci „dzikiego męża”, odludka, żyjącego poza cywilizacją i społeczeństwem (często ze swoją partnerką, „dziką kobietą”), prostaka mogącego wytykać błędy społeczności. „Dziki mąż” pojawiał się często na szyldach, w zabawach karnawałowych, herbach, rycinach, gobelinach i utworach literackich. W świadomości ludzi renesansu często utożsamiany był z satyrem[6]. Kochanowski dokonał syntezy obu postaci; było to możliwe, ponieważ obie były tzw. personae leves – postaciami niskimi, nie wzniosłymi. Prawdopodobnie synteza podyktowana była chęcią sprostania różnorodnym skojarzeniom odbiorców – elita intelektualna kojarzyłaby antycznego satyra, natomiast prostej szlachcie lepiej znana była swojska postać „dzikiego męża”[7].

Forma utworu

Utwór zbliżony jest budową do przemówienia wygłaszanego na sejmie (bohater zakłada odpowiedź innych na swoje wystąpienie, wychwytuje pomruki i komentarze słuchaczy, monolog kierowany jest do licznego audytorium, Satyr przemawia jednocześnie jako osoba z zewnątrz i jako przedstawiciel szlachty)[8]. Początek nawiązuje do oracji stosowanych na scenie teatralnej – Satyr używa formuły Tak jako mię widzicie..., która często była stosowana przez postacie wygłaszające prolog, poprzedzający przedstawienie[9].

Satyr napisany jest trzynastozgłoskowcem 7+6, zawiera dokładne, półtorazgłoskowe rymy. Występują w nim liczne przerzutnie, często podkreślające szczególnie istotne wyrazy, poprzez umiejscowienie ich na końcu wersu[10].

Recepcja

Utwór był w okresie renesansu ceniony i popularny – około 1564 roku doczekał się trzech wydań, jednocześnie w dwóch oficynach wydawniczych – u Marka Szaffenberga i u Mateusza Siebenychera[11]. Utwór chwalił m.in. Andrzej Patrycy Nidecki w listach do Stanisława Hozjusza. Pojawiły się liczne utwory inspirowane Satyrem, m.in. anonimowy Proteus abo Odmieniec (1564), Rozmowa Polaka z Litwinem Augustyna Rotundusa (1564) oraz Satyry Marcina Bielskiego[12].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Ziomek 1999 ↓, s. 266.
  2. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 78.
  3. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 68.
  4. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 240.
  5. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 241.
  6. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 242–244.
  7. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 243.
  8. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 244–246.
  9. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 245.
  10. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 254–256.
  11. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 83.
  12. ↑ Pelc 2001 ↓, s. 95–96.

Bibliografia

  • Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13133-0.
  • Jerzy Ziomek: Renesans. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 83-01-11766-4.

Linki zewnętrzne

  • Satyr albo Dziki mąż w serwisie Polona