Socjolekt

Socjolekt – odmiana językowa właściwa dla danej klasy lub grupy społecznej, zawodowej lub subkultury. Socjolekty, w przeciwieństwie do dialektów regionalnych, mają podłoże nie geograficzne, lecz środowiskowe, socjalne[1]. Jako synonimiczne wobec terminu „socjolekt” traktuje się określenia: „gwara środowiskowa”[2], „dialekt klasowy” (class dialect)[1], „dialekt środowiskowy”, „dialekt socjalny”[3]. Socjolekty bywają odrębne wyłącznie na płaszczyźnie leksyki, ale niektóre wykazują także odmienności gramatyczne[4].

Pojęcie socjolektu jest wykorzystywane w socjolingwistyce[1]. Do socjolektów należy np. angielszczyzna afroamerykańska[5]. Odmiana ta odróżnia się od języka standardowego na płaszczyźnie gramatyki, fonologii i słownictwa[6][7].

W części społeczeństw nie da się rygorystycznie wyróżnić socjolektów, w innych zaś różnice między socjolektami są wyraźnie zaznaczone, co wynika z dużej stratyfikacji społecznej. Różnice socjalne w języku mogą pokrywać się z różnicami regionalnymi, np. w Wielkiej Brytanii czy Niemczech istnieje zależność między warstwą społeczną a użyciem cech regionalnych[1].

Terminologia

Na gruncie polskiego językoznawstwa nie wypracowano jednolitej terminologii określającej socjalne warianty języka, toteż różni autorzy operują różnym aparatem nazewniczym[8]. Środowiskowe elementy językowe (z zasady leksykalne) oznacza się terminami: żargon, slang i gwara zawodowa (profesjolekt), przy czym niektóre z tych określeń bywają traktowane jako synonimy[9][10]. Niekiedy jednak czyni się rozróżnienie terminologiczne między tymi pojęciami. Według klasyfikacji opracowanej przez Stanisława Grabiasa żargon charakteryzuje się słownictwem budowanym celowo tak, aby nie było zrozumiane dla ludzi nienależących do grupy (np. żargon więzienny)[11]. Slang stanowi zaś ekspresywną odmianę socjolektu, otwartą na wszystkie grupy społeczne. Słownictwo powstaje w nim najczęściej pod wpływem mody językowej; dlatego też najczęściej kojarzony jest z subkulturami młodzieżowymi. Zgodnie z klasyfikacją Grabiasa istotnym wyznacznikiem slangu jest ekspresywność środków językowych[11]. Język zawodowy, według ujęcia Grabiasa, ma charakter jawny i dotyczy wykonawców danego zawodu; ma za zadanie umożliwić ścisłe przekazywanie myśli między pracownikami[11].

Formy socjalne takie jak slang nie są tworami strukturalnymi, gdyż na poziomie gramatyki i podstawowej leksyki czerpią z zasobów języka literackiego (lub lokalnej gwary). Część autorów (np. Eugen Pauliny) stwierdza zatem, że gwary socjalne, w odróżnieniu do dialektów geograficznych, nie tworzą samodzielnej struktury, lecz jedynie pewien styl operowania językiem. Podobnie František Trávníček czynił zasadnicze rozróżnienie między formami socjalnymi a geograficznymi, te pierwsze określając jako byty niestrukturalne. Stąd wątpliwości budzi zasadność klasyfikowania takich form jako gwar/dialektów[12]. Z drugiej strony znane są przypadki socjolektów, które operują własną, kompletną strukturą gramatyki – należą do nich m.in. angielszczyzna afroamerykańska oraz paryski argot[4]. Dialekt afroamerykański nie daje się klasyfikować jako slang, gdyż wykorzystuje własny system gramatyczny[13][14].

Historia pojęcia

Na gruncie językoznawstwa polskiego termin „socjolekt” pojawił się dopiero w latach 90. XX wieku. Po raz pierwszy został on odnotowany przez Stanisława Urbańczyka w Encyklopedii języka polskiego (1994), gdzie odesłano czytelnika do pojęcia języka środowiskowego[15][16]. Na gruncie polskim rozpropagował ten termin Aleksander Wilkoń za pośrednictwem pracy Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny (2000), gdzie przypisał temu pojęciu dwa zakresy znaczeniowe: szeroki i wąski[17]. W znaczeniu szerokim „socjolekt” odnosi się do wszelkich odmian językowych związanych z konkretnymi grupami społecznymi, natomiast ujęcie wąskie obejmuje wyłącznie ekspresywne i zawodowe odmianki społeczne (gwary środowiskowe i zawodowe). W polskiej literaturze socjolingwistycznej największe zastosowanie znalazł sens wąski[15].

Zobacz też

Informacje w projektach siostrzanych
 Cytaty w Wikicytatach
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

  1. ↑ a b c d Hervey, Higgins i Loughridge 1995 ↓, s. 85–86.
  2. ↑ SOCJOLEKT, [w:] Słownik terminów gramatycznych [online], Edupedia [dostęp 2019-03-19] .
  3. ↑ ZofiaZ. Rudnik-Karwatowa ZofiaZ., Słownik słów kluczowych językoznawstwa slawistycznego, HannaH. Karpińska, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1999, ISBN 83-86619-48-1, OCLC 49265459 .
  4. ↑ a b JiříJ. Černý JiříJ., Dějiny lingvistiky, Olomouc: Votobia, 1996, s. 395, ISBN 80-85885-96-4, OCLC 37391292  (cz.).
  5. ↑ SophiaS. Huber SophiaS., African American Vernacular English as a Literary Dialect: A Linguistic Approach, München: Herbert Utz Verlag, 2018 (English and Beyond 6), s. 42, ISBN 978-3-8316-4669-2, OCLC 1158310430 [dostęp 2023-10-03]  (ang.).
  6. ↑ Walter F.W.F. Edwards Walter F.W.F., African American Vernacular English: phonology, [w:] BerndB. Kortmann, Edgar W.E.W. Schneider (red.), A Handbook of Varieties of English, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2004, s. 383–392, DOI: 10.1515/9783110197181-027, ISBN 978-3-11-019718-1, OCLC 56880203  (ang.).
  7. ↑ John R.J.R. Rickford John R.J.R., African American Vernacular English in California: Over Four Decades of Vibrant Variatonist Research, [w:] SonjaS. Lanehart (red.), The Oxford Handbook of African American Language, Oxford: Oxford University Press, 2015, s. 299–315, ISBN 978-0-19-979539-0, ISBN 978-0-19-979550-5  (ang.).
  8. ↑ PavolP. Odaloš PavolP., KANIA, S.: SŁOWNIK ARGOTIZMÓW. Warszawa, Wiedza Powszechna 1995 (recenzja), „Jazykovedný časopis”, nr 2, 1997, s. 131–133 [dostęp 2023-10-02]  (słow.), patrz s. 131.
  9. ↑ JanJ. Grzenia JanJ., socjolekt, slang, żargon, [w:] Poradnia językowa PWN [online], sjp.pwn.pl, 20 listopada 2009 [dostęp 2019-03-20] .
  10. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 385.
  11. ↑ a b c Piekot 2008 ↓, s. 24.
  12. ↑ LadislavL. Dvonč LadislavL., K otázke sociálnych „nárečí“, „Slovo a slovesnost”, 18 (3), 1957, s. 180–183 [dostęp 2023-10-03]  (słow.).
  13. ↑ Rebecca S.R.S. Wheeler Rebecca S.R.S., From home speech to school speech: Vantages on reducing the achievement gap in inner city schools, „Virginia English Bulletin”, 51, 2000, s. 4–16  (ang.), patrz s. 5.
  14. ↑ P.L.P.L. Patrick P.L.P.L., English, African-American Vernacular, [w:] E.K.E.K. Brown, SarahS. Ogilvie (red.), Concise Encyclopedia of Languages of the World, Oxford: Elsevier, 2009, s. 334–339, ISBN 978-0-08-087775-4, ISBN 978-0-08-087774-7, OCLC 318247422  (ang.), patrz s. 335.
  15. ↑ a b MartaM. Oleńska MartaM., Ewolucja socjolektu młodzieży polskiego pochodzenia w Wilnie, Wilno: Wileński Uniwersytet Pedagogiczny, 2008, s. 6 .
  16. ↑ StanisławS. Urbańczyk StanisławS. (red.), Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1994, s. 323, ISBN 83-04-04251-7, OCLC 31217816 .
  17. ↑ AleksanderA. Wilkoń AleksanderA., Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, wyd. 2, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2000 (Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1875), s. 87–88, ISBN 83-226-0975-2, OCLC 1290988919 .

Bibliografia

  • SándorS. Hervey SándorS., IanI. Higgins IanI., MichaelM. Loughridge MichaelM., Thinking German Translation: A Course in Translation Method, London–New York: Routledge, 1995 (Thinking Translation), DOI: 10.4324/9780203429464, ISBN 978-1-134-81897-6, ISBN 978-0-203-42946-4, OCLC 252867550 .
  • TomaszT. Piekot TomaszT., Język w grupie społecznej: wprowadzenie do analizy socjolektu, Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, 2008, ISBN 978-83-88425-38-7, OCLC 297524942 .
  • JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
Kontrola autorytatywna (dialekt):
  • LCCN: sh85126442
  • GND: 4182008-3
  • J9U: 987007565842405171
Encyklopedia internetowa: