Szarłat

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: miejscowość o tej nazwie.
Szarłat
Ilustracja
Szarłat szorstki
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

szarłatowate

Rodzaj

szarłat

Nazwa systematyczna
Amaranthus L.
Sp. Pl. 989. 1753[3].
Typ nomenklatoryczny

Amaranthus caudatus L.[3]

Synonimy
  • Acanthochiton Torr.
  • Acnida L.
  • Albersia Kunth
  • Amarantellus Speg.
  • Amblogyna Raf.
  • Bajan Adans.
  • Blitum Scop.
  • Blitum Heist. ex Fabr.
  • Dimeiandra Raf.
  • Euxolus Raf.
  • Galliaria Bubani
  • Glomeraria Cav.
  • Goerziella Urb.
  • Mengea Schauer
  • Montelia A.Gray
  • Pentrius Raf.
  • Pyxidium Moench ex Montandon
  • Roemeria Moench
  • Sarratia Moq.
  • Scleropus Schrad.[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Szarłat zwisły
Szarłat komosowaty

Szarłat (Amaranthus) – rodzaj roślin należących do rodziny szarłatowatych. Obejmuje ok. 70[5]–94[4] gatunków. Rodzaj jest współcześnie kosmopolityczny, przy czym najwięcej gatunków występuje w strefie międzyzwrotnikowej, zwłaszcza w tropikalnej i subtropikalnej Azji i Ameryce[6]. Wiele gatunków zostało szeroko rozprzestrzenionych i występują jako gatunki inwazyjne poza swym pierwotnym zasięgiem. W Polsce wszystkie gatunki są obce, 5 jest zadomowionych, a 9 przejściowo dziczejących[7].

Wiele gatunków szarłatu to chwasty, ale też liczne są wykorzystywane jako rośliny jadalne i ozdobne. U gatunków jadalnych spożywane są nasiona lub liście, albo jedne i drugie. Jadalne nasiona (dawniej spożywano także liście) ma zwłaszcza szarłat zwisły A. caudatus i szarłat wyniosły A. cruentus, głównie młode pędy spożywane są w przypadku szarłatu trójbarwnego A. tricolor[6][8].

Rozmieszczenie geograficzne

Szarłat szorstki
Szarłat biały

Zasięg rodzaju obejmuje całą strefę międzyzwrotnikową oraz ciepłe obszary stref umiarkowanych[5]. Rodzaj najbardziej zróżnicowany jest w tropikalnej i subtropikalnej Azji i Ameryce[6]. Na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego i chłodnego występują głównie lub wyłącznie gatunki introdukowane[4]. W Europie, w południowej części kontynentu[4] jako gatunki rodzime rosną tylko dwa gatunki szarłatu, ale liczne są introdukowane i obecne na całym kontynencie[8].

Gatunki flory Polski[7]

Antropofity zadomowione:

Efemerofity:

  • szarłat Bouchona Amaranthus bouchonii Thell ≡ A. hybridus subsp. hybridus[4]
  • szarłat ciemny[7], sz. wierzbolistny[9] Amaranthus melancholicus L. ≡ A. tricolor L.[4]
  • szarłat Dintera Amaranthus dinteri Schinz
  • szarłat nagi Amaranthus angustifolius Lam. ≡ A. graecizans subsp. graecizans[4]
  • szarłat kalifornijski Amaranthus californicus (Moq.) S. Watson
  • szarłat Palmera Amaranthus palmeri S. Watson
  • szarłat pochylony Amaranthus deflexus L.
  • szarłat smukły[7], sz. niski[9] Amaranthus gracilis Desf. ex Poir. ≡ A. viridis L.[10]
  • szarłat Standleya Amaranthus standleyanus Parodi ex Covas

Morfologia

Pokrój
Rośliny jednoroczne, rzadko byliny[5]. Pędy płożące, podnoszące się i prosto wzniesione, zwykle rozgałęzione[5], osiągające nawet do 3 m wysokości[6]. Pędy często czerwonawo lub bordowo nabiegłe[6].
Liście
Skrętoległe[6]. Blaszka pojedyncza, równowąska, lancetowata, rombowata, jajowata po okrągławą, u nasady zaokrąglona lub zwężająca się, zwykle całobrzega, na wierzchołku zaostrzona lub tępa, często wycięta[5].
Kwiaty
Drobne, jednopłciowe, wiatropylne, zebrane w gęste, wzniesione lub zwisające, kuliste lub wydłużone kłosy. Działki kielicha w liczbie 1–5, przejrzyste, papierzaste, płatków korony brak. Pręcików jest 1–5, zalążnia jednokomorowa, z 3 szyjkami[6].
Owoce
Jednonasienna, kulistawa lub jajowata torebka[6][5] o ścianie nagiej i błoniastej. Nasiono kulistawe lub soczewkowate, o łupinie zwykle gładkiej i błyszczącej[5].

Systematyka

Szarłat trójkolorowy 'Perfecta'
Szarłat wyniosły
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny szarłatowatych (Amaranthaceae). W jej obrębie należy do podrodziny Amaranthoideae Burnett i plemienia Amarantheae Reichenbach[2]. Rodzaj dzielony jest na trzy podrodzaje: Amaranthus i Albersia (rośliny jednopienne) oraz Acnida (rośliny dwupienne)[11].

Wykaz gatunków[4][9]
  • Amaranthus acanthobracteatus Henrard
  • Amaranthus acanthochiton J.D.Sauer
  • Amaranthus acutilobus Uline & W.L.Bray
  • Amaranthus albus L. – szarłat biały
  • Amaranthus anderssonii J.T.Howell
  • Amaranthus arenicola I.M.Johnst.
  • Amaranthus asplundii Thell.
  • Amaranthus atropurpureus Roxb.
  • Amaranthus aureus F.Dietr.
  • Amaranthus australis (A.Gray) J.D.Sauer
  • Amaranthus bahiensis Mart.
  • Amaranthus bengalense Saubhik Das & Iamonico
  • Amaranthus blitoides S.Watson – szarłat komosowaty
  • Amaranthus blitum L.
  • Amaranthus brandegeei Standl.
  • Amaranthus brownii Christoph. & Caum
  • Amaranthus × budensis Priszter
  • Amaranthus × cacciatoi (Aellen ex Cacciato) Iamonico
  • Amaranthus californicus (Moq.) S.Watson – szarłat kalifornijski
  • Amaranthus cannabinus (L.) J.D.Sauer
  • Amaranthus capensis Thell.
  • Amaranthus cardenasianus Hunz.
  • Amaranthus × caturus B.Heyne ex Hook.f.
  • Amaranthus caudatus L. – szarłat zwisły
  • Amaranthus celosioides Kunth
  • Amaranthus centralis J.Palmer & Mowatt
  • Amaranthus clementii Domin
  • Amaranthus cochleitepalus Domin
  • Amaranthus commutatus A.Kern.
  • Amaranthus congestus C.C.Towns.
  • Amaranthus crassipes Schltdl.
  • Amaranthus crispus (Lesp. & Thévenau) A.Braun ex J.M.Coult. & S.Watson
  • Amaranthus cruentus L. – szarłat wyniosły, sz. wiechowaty
  • Amaranthus cuspidifolius Domin
  • Amaranthus deflexus L. – szarłat pochylony
  • Amaranthus dinteri Schinz – szarłat Dintera
  • Amaranthus fimbriatus (Torr.) Benth.
  • Amaranthus floridanus (S.Watson) J.D.Sauer
  • Amaranthus furcatus J.T.Howell
  • Amaranthus graecizans L. – szarłat nagi
  • Amaranthus grandiflorus (J.M.Black) J.M.Black
  • Amaranthus greggii S.Watson
  • Amaranthus hunzikeri N.Bayón
  • Amaranthus hybridus L. – szarłat prosty, sz. zielony
  • Amaranthus hypochondriacus L. – szarłat koński
  • Amaranthus induratus C.A.Gardner ex J.Palmer & Mowatt
  • Amaranthus interruptus R.Br.
  • Amaranthus × jansen-wachterian us Thell.
  • Amaranthus kloosianus Hunz.
  • Amaranthus lepturus S.F.Blake
  • Amaranthus lombardoi Hunz.
  • Amaranthus looseri Suess.
  • Amaranthus macrocarpus Benth.
  • Amaranthus minimus Standl.
  • Amaranthus mitchellii Benth.
  • Amaranthus muricatus (Gillies ex Moq.) Hieron.
  • Amaranthus neei D.B.Pratt, Sánch.Pino & Flores Olv.
  • Amaranthus obcordatus (A.Gray) Standl.
  • Amaranthus × ozanonii Thell.
  • Amaranthus palmeri S.Watson – szarłat Palmera
  • Amaranthus paraganensis Saubhik Das
  • Amaranthus pedersenianus N.Bayón & C.Peláez
  • Amaranthus persimilis Hunz.
  • Amaranthus peruvianus (Schauer) Standl.
  • Amaranthus polygonoides L.
  • Amaranthus powellii S.Watson
  • Amaranthus praetermissus Brenan
  • Amaranthus pumilus Raf.
  • Amaranthus × pyxidatus (Contré) Iamonico
  • Amaranthus rajasekharii Sindu Arya, V.S.A.Kumar, W.K.Vishnu & Iamonico
  • Amaranthus × ralletii Contré
  • Amaranthus retroflexus L. – szarłat szorstki
  • Amaranthus rhombeus R.Br.
  • Amaranthus rosengurttii Hunz.
  • Amaranthus saradhiana Sindu Arya, V.S.A.Kumar, W.K.Vishnu & Rajesh Kumar
  • Amaranthus scariosus Benth.
  • Amaranthus schinzianus Thell.
  • Amaranthus scleranthoides (Andersson) Andersson
  • Amaranthus scleropoides Uline & W.L.Bray
  • Amaranthus sonoriensis Iamonico & El Mokni
  • Amaranthus × soproniensis Priszter & Kárpáti
  • Amaranthus sparganicephalus Thell.
  • Amaranthus spinosus L.
  • Amaranthus squamulatus (Andersson) B.L.Rob.
  • Amaranthus standleyanus Parodi ex Covas – szarłat Standleya
  • Amaranthus × tamariscinus Nutt.
  • Amaranthus tamaulipensis Henrickson
  • Amaranthus tarraconensis Sennen & Pau
  • Amaranthus × texensis Henrickson
  • Amaranthus thunbergii Moq.
  • Amaranthus torreyi (A.Gray) Benth. ex S.Watson
  • Amaranthus tortuosus Hornem.
  • Amaranthus tricolor L.
  • Amaranthus tuberculatus (Moq.) J.D.Sauer
  • Amaranthus tucsonensis Henrickson
  • Amaranthus tunetanus Iamonico & El Mokni
  • Amaranthus undulatus R.Br.
  • Amaranthus urceolatus Benth.
  • Amaranthus viridis L. – szarłat smukły
  • Amaranthus viscidulus Greene
  • Amaranthus vulgatissimus Speg.
  • Amaranthus wallichii Iamonico
  • Amaranthus watsonii Standl.
  • Amaranthus wrightii S.Watson

Zastosowanie

  • Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne, zwłaszcza szarłat zwisły A. caudatus[6] i szarłat trójbarwny A. tricolor[8].
  • Niektóre gatunki uprawiane i zbierane przez Indian jako rośliny pokarmowe już 6 tys. lat temu[8]. Z młodych roślin można sporządzać sałatki. Nasiona zawierają sporo tłuszczu, białka (więcej niż zboża, a nawet mleko) i skrobi, a ich wartość energetyczna jest większa niż nasion kukurydzy. Jego uprawa zdobywa coraz większą popularność[12], w ofercie handlowej, także w Polsce, znajduje się mąka zwana mąką z amarantusa. Mąkę te można stosować jako wartościowy dodatek do żywności[13].

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07]  (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2013-11-12].
  4. ↑ a b c d e f g h i j Amaranthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-16].
  5. ↑ a b c d e f g Amaranthus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-04-16].
  6. ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 83. ISBN 0-333-74890-5.
  7. ↑ a b c d ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 31, ISBN 978-83-62975-45-7 .
  8. ↑ a b c d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 37, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
  9. ↑ a b c Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 22-23. ISBN 978-83-925110-5-2.
  10. ↑ Amaranthus gracilis. [w:] Global Plants [on-line]. JSTOR. [dostęp 2022-04-16].
  11. ↑ Genus Amaranthus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-16].
  12. ↑ Kochajmy szarłat. [dostęp 2007-12-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-11-21)].
  13. ↑ MonikaM. Wereńska MonikaM., Wpływ dodatku mąki z amarantusa na jakość wyrobów drobiowych przechowywanych w warunkach chłodniczych, Otwarta Innowacja, przyjęte do publikacji 2018; openin.pl, ISSN 2299-9604 [dostęp 2018-03-11]  (pol.).
Kontrola autorytatywna (takson):
  • NDL: 00576912
  • NKC: ph196738
Encyklopedia internetowa:
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 37601
  • Flora of China: 101257
  • Flora of North America: 101257
  • GBIF: 3085074
  • identyfikator iNaturalist: 52326
  • IPNI: 1127-1
  • ITIS: 20715
  • NCBI: 3564
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:327362-2
  • Tela Botanica: 85850
  • identyfikator Tropicos: 40011305
  • USDA PLANTS: AMARA