Władysław Umiński

Władysław Umiński
Ilustracja
Władysław Umiński (ok. 1922)
Data i miejsce urodzenia

10 listopada 1865
Przedecz

Data i miejsce śmierci

31 grudnia 1954
Warszawa

Zawód, zajęcie

powieściopisarz

Odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Grób Władysława Umińskiego

Władysław Jan Umiński (ur. 10 listopada 1865 w Przedczu, zm. 31 grudnia 1954 w Warszawie) – polski pisarz i eseista tworzący w nurcie powieści przygodowej oraz fantastyki naukowej[1], popularnie nazywany „polskim Juliuszem Verne’em”[2][3][4], przyrodnik[5]. Jego twórczość zawierała czesto akcenty patriotyczno-wolnościowe.

Jest autorem polskiej nazwy „samolot”, której użył po raz pierwszy w powieści Samolotem naokoło świata z 1911[6].

Życiorys

Urodził się 10 listopada 1865 w małym miasteczku Przedecz w ubogiej rodzinie inteligenckiej[7][8][9]. Ojciec – Julian Umiński (1823-1875), pochodzący ze zubożałej rodziny szlacheckiej[potrzebny przypis] – był malarzem[10], matka – Tekla z Bogdańskich – pracowała jako nauczycielka[11].

Władysław uczył się w gimnazjum filologicznym i szkole realnej. Ukończył studia przyrodnicze na uniwersytecie w Petersburgu. Przeprowadzał doświadczenia w laboratorium Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (gdzie zetknął się z Marią Skłodowską-Curie), budował w latach osiemdziesiątych XIX w. modele machin latających, aczkolwiek bez większych sukcesów, m.in. z powodu trudnej sytuacji finansowej[9][11][12].

Pisał oraz zajmował się m.in. katalogowaniem książek w bibliotece Politechniki Warszawskiej, prowadzeniem przedstawicielstwa studzien artezyjskich, pracą jako referent w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Urzędzie Filmowym[11].

W 1889 roku założył w Warszawie Kółko Awiatyczne, do którego należał m.in. polski wynalazca oraz pionier lotnictwa w Polsce Czesław Tański[13]. W powieści Samolotem naokoło świata (1911) wprowadził polską nazwę aeroplanu – samolot[14]. Zajmował się popularyzacją nauki i techniki[9]. Pierwszą jego książką popularnonaukową była Żegluga powietrzna (1894), a później opublikował ponad czterdzieści broszur i odczytów z dziedziny nauki, techniki i przemysłu. Współpracował z wieloma czasopismami – przed I wojną światową jego teksty ukazywały się w takich pismach, jak „Wieczory Rodzinne”, „Tygodnik Mód i Powieści”, „Kurier Codzienny”, „Kurier Warszawski”, „Prawda”, „Czytelnia dla Wszystkich”, „Miesiąc Ilustrowany”[9]. W dwudziestoleciu międzywojennym jego aktywność na tym polu osłabła[9], tylko kilkakrotnie publikuje w „Płomyku”[potrzebny przypis], „Naokoło Świata”[potrzebny przypis], „Moim Pisemku”[potrzebny przypis], „Iskrach”[potrzebny przypis], „Locie”[9].

Był także autorem znanych adaptacji dzieł Gabriela Ferry’ego, A. Wildensteina, Władysława L. Anczyca, Friedricha Joachima Pajekena i innych. Był przyjacielem wiodącego wydawcy Michała Arcta[potrzebny przypis].

Postanowieniem prezydenta Bolesława Bieruta z 17 marca 1952 został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski z okazji 70-lecia twórczości literackiej[15].

W roku 1952[16] rozpoczął pracę nad nową, monumentalną powieścią Świat za lat tysiąc, której jednak nie zdążył ukończyć[17]. Inne niedokończone powieści Umińskiego nosiły tutuły O własnych siłach i Zmora świata[18].

Zmarł 31 grudnia 1954 w Warszawie[7]. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu Powązkowskim (kwatera 73-1-1)[19][20].

Twórczość

Władysław Umiński pisał liczne odczyty popularnonaukowe, powieści przygodowe dla młodzieży, a także pionierskie polskie powieści fantastycznonaukowe[11][9]. Nazwany "twórcą polskiej egzotyki podróżniczo-przygodowej"[21].

Umiński jest uznawany zwykle za głównego, obok Antoniego Langego i Jerzego Żuławskiego, prekursora fantastyki naukowej na gruncie literatury polskiej[22]. Do jego znaczących utworów w tym gatunku należą m.in. W nieznane światy (1895) i Zaziemskie światy (1956)[8][23]. To właśnie w powieściach zawierał on projekty swoich maszyn, na których realizację nie było go stać finansowo.

Umiński był autorem książek dla dzieci i młodzieży, publicystą i popularyzatorem nauki[24]. Od dzieciństwa marzył o byciu konstruktorem maszyn. Ponieważ jednak z powodu trudnej sytuacji finansowej nie mógł zrealizować tego zamierzenia, opisywał swoje pomysły i projekty w kolejnych dziełach literackich[25]. Z tego powodu element fantastyczny w jego książkach był oszczędny w stosunku do pomysłów Juliusza Verne’a czy Herberta George’a Wellsa, dostosowany do realnych możliwości technicznych[26]. Proza Umińskiego miała zwykle wymowę dydaktyczną oraz budujące przesłanie[1][24]. Debiutując w okresie Młodej Polski, był więc uważany za epigona poprzedniej epoki oraz właściwej jej tzw. pracy u podstaw[24].

Krystyna Kuliczkowska zauważyła, pisząc w latach 70. XX wieku, że wśród polskich literatów "starszego pokolenia" cenione były utwory krajoznawcze Umińskiego, takie jak Od Warszawy do Ojcowa, które zainspirowało jedną z powieści Jarosława Iwaszkiewicza; najchętniej czytane i popularne były jego "powieści egzotyczno-podróżnicze i fantastyczno-naukowe", napisane według schematu "powieści awanturniczej"[27].

Pisarz, przez prawie cały okres twórczości zafascynowany pozytywistycznym ideałem postępu, pod koniec życia przyjął sceptyczną postawę wobec rozwoju techniki i nauki, któremu nie towarzyszy dbałość o dobry obyczaj oraz wartości duchowe[24]. W ostatnich powieściach „niechętnie patrzy na rozwój cywilizacji materialnej, zwraca natomiast uwagę na wewnętrzny, duchowy rozwój człowieka znajdującego swój ideał w biernej kontemplacji”[24]. Podejmował również tematykę narodowowyzwoleńczą[28], czemu dał wyraz zwłaszcza w powieściach Krwawy chleb (Znojny chleb) oraz Flibustierowie[29]. Patriotyzm Umińskiego odznaczał się jednak w większości powieści autora, który bohaterami swoich opowieści czynił zazwyczaj dzielnych i pomysłowych Polaków[30][31].

Umiński był też autorem kilku przekładów, m.in. tłumaczył powieści – niekiedy ze streszczeniami i przeróbkami – takie jak Młody jeniec indyjski Friedricha J. Pajekena(inne języki), Wśród lodów i nocy. Prawdziwe przygody w podróży do bieguna północnego Fridtjofa Nansena i Diabeł Morski Felixa von Lucknera[11].

Badania nad twórczością Umińskiego są utrudnione przez fakt, że badacze nie mają dostępu do archiwum autora, które, o ile się zachowało, jest prawdopodobnie w posiadaniu jego spadkobierców[23].

Publikacje

Daty publikacji według pierwszego wydania książkowego; wiele ukazało się wcześniej w odcinkach w magazynach[11].

Upamiętnienie

  • 31 stycznia 1979 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Praga-Południe (osiedle Gocław) zostało nadane imię Władysława Umińskiego[32].
  • Na łódzkim osiedlu Dąbrowa znajduje się ulica Władysława Umińskiego[33].

Przypisy

  1. ↑ a b Markiewicz 1999 ↓, s. 344–345.
  2. ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 68.
  3. ↑ Markiewicz 1999 ↓, s. 344.
  4. ↑ Kuliczkowska 1981 ↓, s. 61.
  5. ↑ Markiewicz 1999 ↓, s. 487.
  6. ↑ Janusz Kędzierski: Pod niebem własnym i obcym. Wyd. Min. Obrony Narodowej, 1978, s. 99.
  7. ↑ a b Umiński Władysław, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2024-03-20] .
  8. ↑ a b Damian WłodzimierzD.W. Makuch Damian WłodzimierzD.W., Spotkanie z Obcym. Zmyślenie ograniczone w powieści „W nieznane światy” Władysława Umińskiego, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, LXVIII (1), 2013, s. 205–226, ISSN 2080-0851 [dostęp 2023-10-12]  (pol.).
  9. ↑ a b c d e f g Agnieszka J.A.J. Cieślikowa Agnieszka J.A.J., Władysław Umiński (1865–1954). Popularyzator przyrody i techniki, „Zeszyty Prasoznawcze”, 2018 (Tom 61, Numer 2 (234)), 2018, s. 316–326, DOI: 10.4467/22996362PZ.18.020.9115, ISSN 2299-6362 [dostęp 2023-10-12]  (pol.).
  10. ↑ Józef MirosławJ.M. Umiński Józef MirosławJ.M., Dla ciebie, Polsko: dzieje rodu Umińskich, Kontrast, 1997, s. 118, ISBN 978-83-904712-4-2 [dostęp 2023-10-10]  (pol.).
  11. ↑ a b c d e f JadwigaJ. Czachowska JadwigaJ. (red.), Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 8, Ste – V, AlicjaA. Szałagan (red.), 2003, s. 435-438 [dostęp 2023-10-12] .
  12. ↑ Władysław Umiński – zapomniany „polski Verne” [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2023-10-10] .
  13. ↑ Smoleńska i Sroka 1988 ↓, s. 166–172.
  14. ↑ Kędzierski 1978 ↓, s. 99.
  15. ↑ M.P. z 1952 r. nr 35, poz. 505.
  16. ↑ Władysław Umiński, [w:] encyklopediafantastyki.pl [dostęp 2024-02-01] .
  17. ↑ Herbert GeorgeH.G. Wells Herbert GeorgeH.G., Historia świata, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich ; Wydawnictwo, 1983, lxv, ISBN 978-83-04-00482-5 [dostęp 2023-10-10]  (pol.).
  18. ↑ KazimierzK. Wyka KazimierzK., ArturA. Hutnikiewicz ArturA., Literatura okresu Młodej Polski, Państwowe Wydawn. Naukowe. Instytut Badań Literackich (Polska Akademia Nauk), 1973, s. 586 [dostęp 2024-02-02]  (pol.).
  19. ↑ Cmentarz Stare Powązki: WŁADYSŁAW UMIŃSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2018-03-03] .
  20. ↑ Cmentarz Stare Powązki: WŁADYSŁAW UMIŃSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-12-19] .
  21. ↑ JózefJ. Bachórz JózefJ., AlinaA. Kowalczykowa AlinaA., Słownik literatury polskiej XIX wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991, s. 494, ISBN 978-83-04-03251-4 [dostęp 2024-02-23]  (pol.).
  22. ↑ Niewiadomski i Smuszkiewicz 1990 ↓, s. 130, 205, 240.
  23. ↑ a b Kamila Budrowska. Autsajderzy literatury: Kornel Makuszyński i Władysław Umiński. „Wschodni Rocznik Humanistyczny”. t. 12, s. 308-, 2015. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku. ISSN 1731-982X. [dostęp 2023-10-02]. 
  24. ↑ a b c d e Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 67.
  25. ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 67–69.
  26. ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 70.
  27. ↑ KrystynaK. Kuliczkowska KrystynaK., Literatura okresu Młodej Polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Instytut Badań Literackich (Polska Akademia Nauk), 1973, s. 589–590, 594 [dostęp 2024-02-22]  (pol.).
  28. ↑ Markiewicz 1999 ↓, s. 345.
  29. ↑ ŁukaszŁ. Kurdybacha ŁukaszŁ., Historia wychowania, t. 2, 1968, s. 686 [dostęp 2024-01-26]  (pol.).
  30. ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 70–71.
  31. ↑ Zieliński 1970 ↓, s. 275.
  32. ↑ Uchwała nr 49 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 31 stycznia 1979 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy”, Warszawa, dnia 2 kwietnia 1979 r., nr 5, poz. 21, s. 3.
  33. ↑ Ulica Władysława Umińskiego – Łódź (Górna) – mapa Łodzi. LiveCity.PL. [dostęp 2023-11-16].

Bibliografia

  • Ryszard Handke: Polska proza fantastycznonaukowa. Problemy poetyki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1969.
  • Janusz Kędzierski: Pod niebem własnym i obcym. Warszawa: Wyd. Min. Obrony Narodowej, 1978.
  • Krystyna Kuliczkowska: Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1864–1918. Warszawa: WSiP, 1981.
  • Krystyna Kuliczkowska, Władysław Umiński, [w:] Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku seria 5, t. 3 (Wyd. Literackie, Kraków 1973).
  • Henryk Markiewicz: Pozytywizm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.
  • Andrzej Niewiadomski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990.
  • Lucyna Smoleńska, Antoni Mieczysław Sroka: Wielcy znani i nieznani. Warszawa: Wydawnictwo Radia i Telewizji, 1988.
  • Antoni Smuszkiewicz: Zaczarowana gra. Zarys dziejów fantastyki naukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1982.
  • Stanisław Zieliński: Posłowie do powieści „Flibustierowie”. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1970.

Linki zewnętrzne

  • Portret pisarza. marie-www.ee.pw.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-10)].
  • Okruchy biografii – Władysław Umiński w historia.org.pl
  • Władysław Umiński – zapomniany „polski Verne” w polskieradio24.pl
  • Rozmowy z polskimi marynistami (XX) Czarodziejski okręt czyli o twórczości Władysława Umińskiego. Tygodnik Odra. Nr 20 (182). 1949 - Wywiad z Umińskim
  • S.P."Polski Verne". "Niwa". 1895 nr 2 (artykuł, który ukuł dla Umińskiego tytułowe określenie "polski Verne")
Kontrola autorytatywna (osoba):
  • ISNI: 0000000116846607
  • VIAF: 91222633
  • LCCN: nr90004636
  • GND: 1169225411
  • SUDOC: 081823460
  • NKC: xx0099839
  • NTA: 165662263
  • CiNii: DA16783891
  • PLWABN: 9810564441205606
  • NUKAT: n94201309
  • J9U: 987007291949105171
  • LIH: LNB:V*148405;=BI
  • WorldCat: lccn-nr90004636
Encyklopedia internetowa:
  • PWN: 3991211