Żyto zwyczajne

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

żyto

Gatunek

Żyto zwyczajne

Nazwa systematyczna

Secale cereale L.
Sp. pl. 1:84. 1753

Synonimy

Secale fragile M.Bieb.
Triticum cereale (L.) Salisb.
Secale turkestanicum Bensin

Multimedia w Wikimedia Commons

Żyto zwyczajne (Secale cereale) – gatunek zbóż z rodziny wiechlinowatych, najważniejszy pod względem gospodarczym przedstawiciel rodzaju żyto. Pochodzi z Bliskiego Wschodu^[3], ale uprawiany jest głównie w północno-wschodniej, wschodniej i środkowej Europie^[4]. Gatunek uprawiany jest jako jednoroczna roślina ozima, rzadziej jara. Uprawiana na glebach lekkich. Cechuje się dużą odpornością na mróz i małymi wymaganiami glebowymi i cieplnymi. Rozmieszczenie upraw związane jest z tradycją upraw, wykorzystaniem żyta jako paszy dla zwierząt gospodarskich oraz spożyciem żytniego chleba. Po jego skrzyżowaniu z pszenicą uzyskano pszenżyto^[5].

Morfologia

Pokrój: Trawa silnie krzewiąca się, o długich źdźbłach, łatwo wylegających, płytko zakorzeniona^[3].
Kwiaty: Zebrane w 4-kanciasty kłos złożony. Kłoski zwykle 2-kwiatowe^[3].
Owoce: Ziarniaki nieoplewione, szarozielone^[3].

Uprawa

Żyto uprawiane jest w chłodniejszych częściach Europy północnej i środkowej, a także w Rosji, Argentynie, Afryce Południowej, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych^[6]. Jest jednym z najbardziej odpornych zbóż, można je uprawiać na wszystkich rodzajach gleb, a rodzaj gleby nie wpływa znacząco na plony. Żyto można uprawiać na glebach bardzo lekkich nawet w monokulturze. Odporne jest również na susze i zimne temperatury. Najkorzystniejsze temperatury: od siewu do kiełkowania to 10–13 °C, w czasie wegetacji wiosennej – średnia dobowa temp., czyli ok. 7–8,3 °C, lecz roślina może również przetrwać pewien czas pokryta śniegiem. Przyjmuje się, że optymalnym rozwiązaniem jest, kiedy od momentu siewu żyto ma do dyspozycji około 50 dni na odpowiednie przygotowanie się do nadejścia niskich temperatur. Celem minimum jest natomiast rozpoczęcie procesu krzewienia przed przejściem w stan zimowego spoczynku^[7]. Pola obsiane żytem nie muszą być silnie nawadniane (najwięcej wody potrzebne jest w początkowej fazie wzrostu, tj. od zasiania do wykiełkowania), gdyż sama roślina, ze względu na dobre ukorzenienie oraz mniejsze ulistnienie, potrzebuje mniej wody niż inne zboża^[8].

Choroby

Żyto jest bardzo podatne na rozwój sporysza powodowanego przez grzyb – buławinkę czerwoną. Spożycie zarażonego nim żyta przez człowieka lub zwierzę może powodować ergotyzm. Ergotyzm może wyrządzać zarówno szkodę fizyczną, jak i psychiczną, w tym drgawki, poronienia, martwice palców, omamy, a nawet śmierć. W przeszłości w krajach północnych, w których jako zboże głównie uprawiano i spożywano żyto, zdarzały się okresowo masowe przypadki ergotyzmu^[9].

choroby bakteryjne: ostra plamistość oczkowa,
choroby wywołane przez grzyby i lęgniowce: brunatna plamistość liści, czerń zbóż, fuzarioza kłosów zbóż, fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni zbóż, głownia źdźbłowa żyta, łamliwość źdźbła zbóż i traw, mączniak prawdziwy zbóż i traw, naczyniowa pasiastość liści zbóż, pałecznica zbóż i traw, pleśń śniegowa zbóż i traw, rdza brunatna żyta, rdza źdźbłowa zbóż i traw, rdza żółta zbóż i traw, rynchosporioza zbóż, septorioza żyta, sporysz zbóż i traw, śnieć żyta, zgorzel podstawy źdźbła, zgorzel siewek^[10].

Zastosowanie

Roślina wykorzystywana jest w całości, ew. słoma lub ziarno, jako pasza. Mąka żytnia może być używana do produkcji pieczywa żytniego, razowego i chleba na zakwasie^[3], lecz ciasto jest mniej elastyczne niż pszeniczne i trzyma mniej dwutlenku węgla. Żytni chleb posiada więcej smaku niż pszenny, ma mniej kalorii i wyższą zawartość minerałów. Żyto również jest używane w Stanach Zjednoczonych do robienia whisky, ginu w Holandii, a w Rosji do produkcji piwa. W Polsce jest składnikiem bimbru o nazwie Żytko jako produkt regionalny produkowany na terenach zamieszkałych przez Białych Górali. Dojrzała słoma rośliny ma zastosowanie w produkcji strzechy, pościeli, papieru i słomianych kapeluszy^[6].

Wartość odżywcza

Żyto zwyczajne, ziarno

(100 g)

Wartość energetyczna

1361 kJ (325 kcal)

Białka

8,5 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	18%	18%	18%	18%
M	15%	15%	15%	15%

Węglowodany

74,2 g

szczegółowe informacje

Przyswajalne

61,3 g

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	47%	47%	47%	47%
M	47%	47%	47%	47%

b.d. g

b.d. g

2,5 g

0 g

48,8 g

12,9 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	52%	52%	61%	61%
M	34%	34%	43%	43%

Tłuszcze

2,2 g

szczegółowe informacje

Kwasy tł. nasycone

0,31 g

Kwasy tł. nienasycone

Jednonienasycone

0,24 g

Wielonienasycone

1,04 g

omega-3

0,14 g

α-Linolenowy (ALA)

0,14 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	13%	13%	13%	13%
M	8,8%	8,8%	8,8%	8,8%

omega-6

0,9 g

Linolowy (LA)

0,9 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	7,5%	7,5%	8,2%	8,2%
M	5,3%	5,3%	6,4%	6,4%

Woda

14,5 g

szczegółowe informacje

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,5%	0,5%	0,5%	0,5%
M	0,4%	0,4%	0,4%	0,4%

Witaminy

Witamina C

0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Tiamina (B1)

0,363 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	33%	33%	33%	33%
M	30%	30%	30%	30%

Ryboflawina (B2)

0,154 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	14%	14%	14%	14%
M	12%	12%	12%	12%

Niacyna (B3)

1,00 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	7,1%	7,1%	7,1%	7,1%
M	6,3%	6,3%	6,3%	6,3%

Witamina B6

0,27 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	21%	21%	18%	18%
M	21%	21%	16%	16%

Foliany

0,113 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	28%	28%	28%	28%
M	28%	28%	28%	28%

Kobalamina (B12)

0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina A

0 mg RAE

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina D

0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina E

1,17 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	7,8%	7,8%	7,8%	7,8%
M	7,8%	7,8%	7,8%	7,8%

Makroelementy

Fosfor

302 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	43%	43%	43%	43%
M	43%	43%	43%	43%

Wapń

37 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	3,7%	3,7%	3,1%	3,1%
M	3,7%	3,7%	3,7%	3,1%

Magnez

89 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	29%	28%	28%	28%
M	22%	21%	21%	21%

Potas

420 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	8,9%	8,9%	8,9%	8,9%
M	8,9%	8,9%	8,9%	8,9%

Sód

3 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,2%	0,2%	0,2%	0,3%
M	0,2%	0,2%	0,2%	0,3%

Mikroelementy

Jod

0,0072 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	4,8%	4,8%	4,8%	4,8%
M	4,8%	4,8%	4,8%	4,8%

Żelazo

3,4 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	19%	19%	43%	43%
M	43%	43%	43%	43%

Miedź

0,35 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	39%	39%	39%	39%
M	39%	39%	39%	39%

Cynk

3,84 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	48%	48%	48%	48%
M	35%	35%	35%	35%

Mangan

4,24 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	236%	236%	236%	236%
M	184%	184%	184%	184%

Dane liczbowe na podstawie: ^[11]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[12]

Produkcja żyta zwyczajnego w Polsce i na świecie

W latach 1961–2012 w Polsce wytwarzano średnio 6 milionów ton żyta rocznie. Najwyższy poziom 9 540 277 ton produkcja osiągnęła w roku 1984. Od tego czasu zbiory żyta systematycznie malały, by w roku 2011 osiągnąć minimum 2 600 676 ton^[13].

Produkcja żyta w Polsce w latach 1961–2012. Źródło – Faostat

Najwięksi producenci, eksporterzy i importerzy żyta zwyczajnego na świecie

Najwięksi producenci żyta zwyczajnego – 2022 (mln ton)
Unia Europejska	7,45
Niemcy	3,13
Polska	2,34
Rosja	2,18
Białoruś	0,75
Dania	0,69
Kanada	0,52
Chiny	0,50
Ukraina	0,31
Stany Zjednoczone	0,31
Turcja	0,27
Świat	13,14
Źródło: FAO^[14]

Najwięksi eksporterzy żyta zwyczajnego – 2012 (tys. ton)
Polska	312,4
Rosja	281,4
Niemcy	214,5
Kanada	167,1
Łotwa	129,0
Litwa	81,3
Holandia	69,8
Źródło: FAO^[15]

Najwięksi importerzy żyta zwyczajnego – 2012 (tys. ton)
Niemcy	366,5
Holandia	195,2
Hiszpania	189,4
Stany Zjednoczone	178,8
Łotwa	80,1
Polska	69,9
Finlandia	53,9
Źródło: FAO^[15]

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-09-17] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Słownik botaniczny. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.). Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 1057. ISBN 83-214-1305-6.
↑ Rye-gene.de.
↑ Botany.Hawaii.edu.
↑ ^a ^b Rye – Secale cereale – Overview – Encyclopedia of Life [online], Encyclopedia of Life [dostęp 2017-03-11] (ang.).
↑ MojaRola.pl, Optymalne terminy siewu żyta ozimego [online], 2 września 2018 [dostęp 2018-09-02] (pol.).
↑ Żyto zwyczajne (Secale cereale) – PPR [online], www.ppr.pl [dostęp 2016-02-14] .
↑ George J.G.J. Wong George J.G.J., Ergot of Rye: History [online], www.botany.hawaii.edu [dostęp 2017-05-01] .
↑ ZbigniewZ. Borecki ZbigniewZ., MałgorzataM. Solenberg MałgorzataM. (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6 .
↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 351. ISBN 978-83-200-5311-1.
↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
↑ FAOSTAT. [dostęp 2014-05-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-10)]. (ang.).
↑ Statystyki FAO. [dostęp 2024-02-05]. (ang.).
↑ ^a ^b Statystyki FAO.