Aleksandrów Kujawski

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Aleksandrów Kujawski (ujednoznacznienie).

Aleksandrów Kujawski

miasto i gmina
Stacja kolejowa w Aleksandrowie Kujawskim
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	aleksandrowski
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Data założenia	1834
Prawa miejskie	1919 (1916)
Burmistrz	Arkadiusz Gralak
Powierzchnia	7,23 km²
Wysokość	72 m n.p.m.
Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość	11 536[1] 1595,6 os./km²
Strefa numeracyjna	54
Kod pocztowy	87-700
Tablice rejestracyjne	CAL
Położenie na mapie powiatu aleksandrowskiego Aleksandrów Kujawski
Położenie na mapie Polski Aleksandrów Kujawski
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Aleksandrów Kujawski
52°52′35″N 18°41′36″E/52,876389 18,693333
TERC (TERYT)	0401011
SIMC	0985384
Urząd miejski ul. Słowackiego 8 87-700 Aleksandrów Kujawski
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Aleksandrów Kujawski – miasto w Polsce położone w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba władz powiatu aleksandrowskiego i gminy wiejskiej Aleksandrów Kujawski. Według danych GUS z 31 grudnia 2022 r. Aleksandrów Kujawski liczył 11 536 mieszkańców^[1] (354. miejsce w kraju), natomiast gęstość zaludnienia 1595,6 osób/1 km² (6. miejsce w województwie kujawsko-pomorskim).

Położenie

Miasto położone jest na skraju Równiny Inowrocławskiej. Zaliczane jest do aglomeracji bydgosko-toruńskiej.

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 7,23 km²^[2] (660. miejsce w kraju). Miasto stanowi 1,51% powierzchni powiatu.

Według danych z 2002 r.^[3] Aleksandrów Kujawski ma obszar 7,17 km², w tym: użytki rolne 31%, użytki leśne 25%

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa włocławskiego.

Demografia

31 grudnia 2022 r. miasto miało 11 536 mieszkańców^[1].

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Aleksandrów Kujawski według danych z 31 grudnia 2022^[1]:

Opis	Ogółem		Mężczyźni		Kobiety
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	11 536	100	5476	47,47	6060	52,53
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	1595,6		757,4		838,2

Piramida wieku mieszkańców Aleksandrowa Kujawskiego w 2014 r.^[4]:

Osiedla

W skład Aleksandrowa Kujawskiego wchodzi 5 osiedli:

• Centrum
• Osiedle Parkowa I
• Osiedle Parkowa II
• Osiedle Piaski
• Halinowo

Historia

Aleksandrów Kujawski został założony w 1834 r. w zaborze rosyjskim jako Aleksandrowo. Nazwa ta pochodzi od imienia Aleksandra Sumińskiego herbu Leszczyc, polskiego szlachcica, właściciela majątku Ośno, z którego został wyodrębniony folwark Aleksandrowo^[5]. Aleksander Sumiński był synem oficera wojsk polskich Jana Stanisława Sumińskiego (1786–1839) i Julii Józefy z Dąmbskich (1792–1863). Miał siostrę Franciszkę Nimfę (1817–1879) i brata Michała Hieronima (1820–1898).

Pierwotnie Aleksandrowo zamieszkiwała ludność związana z rolnictwem: parobkowie, fornale, owczarze. W 1858 r. wieś zamieszkiwało ok. 50 osób wyznania rzymskokatolickiego. Intensywny rozwój rozpoczął się wraz z podjęciem decyzji budowy kolei żelaznej Warszawsko-Bydgoskiej i wytyczeniu w pobliżu wsi miejsca pod budowę dworca granicznego. Już w 1859 r. zaczęli napływać osadnicy: cieśle, stolarze, piekarze, rzeźnicy, robotnicy. Wraz z oddaniem w grudniu 1862 r. budynku dworca i uruchomieniem komunikacji kolejowej społeczność mieszkańców wzbogacili kolejarze, urzędnicy komory celnej, pracownicy poczty. Wśród nich pojawiły się osoby pochodzenia rosyjskiego i niemieckiego. W tym czasie w Aleksandrowie osiedlali się również Żydzi, którzy znajdowali zatrudnienie głównie w handlu i usługach. Do ważnych wydarzeń w historii Aleksandrowa Kujawskiego należy udział miejscowych pracowników kolei i komory celnej w przerzucie ludzi i broni w okresie powstania styczniowego (1863).

Wraz ze wzrostem obrotu handlowego między Rosją a Prusami następowała rozbudowa stacji, co miało miejsce w 1870 r. i ponownie ok. 1900 r.^[6] Według oficjalnego spisu w 1897 r. wieś zamieszkiwało 2840 osób w tym ok. 2418 wyznania rzymskokatolickiego, 142 prawosławnego, 197 ewangelików, i 280 żydów^[7].

Mimo że ludność wyznania prawosławnego była nieliczna, to w 1877 r. zbudowano w Aleksandrowie cerkiew prawosławną. Była ona obsługiwana przez duchownego dojeżdżającego z Włocławka. Budowa cerkwi została sfinansowana z budżetu wojskowego. Jej powstanie w miejscowości granicznej, na placu umożliwiającym widok budowli z okien przejeżdżających pociągów, należy wiązać z funkcją propagandową. W 1914 r. na skutek niemieckiego ostrzału uszkodzone zostało sklepienie. Większość urzędników rosyjskich i ich rodzin opuściła Aleksandrów przed wkroczeniem wojsk niemieckich. Nieliczna pozostała społeczność prawosławna nie była w stanie podjąć remontu. Budynek cerkwi został rozebrany w latach 1930–1933^[8].

W 1879 r. w pomieszczeniach dla „Dostojnych Gości” powstałych już w 1862 r., a znajdujących się w budynku dworca, oraz w pałacyku położonym naprzeciw budynku stacji odbyło się spotkanie cesarza Aleksandra II i Wilhelma I. Jego celem było podtrzymanie sojuszu państw rozbiorowych tzw. sojuszu trzech cesarzy^[9].

W 1880 r. uzyskano pozwolenie na budowę kaplicy rzymskokatolickiej. Teren pod świątynię udostępnił Władysław Trojanowski – właściciel majątku Białebłoto. Murowaną budowlę w stylu neogotyckim oddano do użytku w 1886 r., a rozbudowę polegającą na dobudowaniu transeptu zakończono ok. 1899 r^[10].

W 1931 r. plac pod budowę synagogi podarował Gminie Wyznaniowej Żydowskiej właściciel ziemski Edward hr. Mycielski-Trojanowski. Przy synagodze funkcjonował cheder i rzeźnia rytualna. Żydzi posiadali swoją bibliotekę i zespół teatralny. W 1937 r. w Aleksandrowie mieszkało ok. 1000 Żydów, co stanowiło ok. 10% miejscowej społeczności. W grudniu 1939 r. Niemcy wysiedlili ok. 500 Żydów. Większość trafiła do Warszawy. Kolejne wywózki nastąpiły w marcu 1940 r. do Łyszkowic w pow. łowickim, do Grójca i do Siedlec. Żydzi z Łyszkowic i Grójca zostali przetransportowani w marcu 1941 r. do Warszawy. Następnie zgładzeni w ramach planu likwidacji warszawskiego getta. Żydów z Siedlec wywieziono w lipcu 1942 r. do obozu w Treblince. Ostatnich Żydów wysiedlono z Aleksandrowa 21 kwietnia 1942 r. do obozu Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Ocenia się, że zagładę przeżyło ok. 100 aleksandrowskich Żydów, co stanowi około 10% stanu sprzed wojny^[11].

Przez cały okres rozbiorów Aleksandrów posiadał status organizacyjny wsi, a urzędową nazwą było Aleksandrowo. W związku z istnieniem dużej liczby osad o tej samej nazwie dla uniknięcia nieporozumień w komunikacji kolejowej i telegraficznej do nazwy dodawano przymiotnik „pograniczny”. W ten sposób powstała oboczność „Aleksandrów Pograniczny”. W 1916 r. w kręgu osób miejscowej Rady Opiekuńczej postanowiono dodać do nazwy przymiotnik „Kujawski”. Okrojone warunkami okupacji prawa miejskie otrzymał Aleksandrów od władz niemieckich w 1916 r., a pełnię praw dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z dnia 4 lutego 1919 r.^[12][13] Pierwszym burmistrzem w niepodległej Polsce został wybrany Stanisław Tatarkiewicz^[14].

Jednym z podstawowych zagadnień po I wojnie światowej, jakie należało uregulować, był przymusowy wykup gruntów, na których powstało miasto, gdyż prawie cała zabudowa znajdowała się na terenach nienależących do właścicieli budynków. Z takim wnioskiem zwrócili się posłowie m. in. Starkiewicz, Podstolski, Staszyński, Rajca, ks. Lubelski, ks. Lutosławski czy ks. dr Władysław Chrzanowski^[15][16]. Rozwój przemysłu i budownictwa publicznego sprawił, że siedzibę powiatu nieszawskiego przeniesiono do Aleksandrowa. W latach 1920–1921 w mieście istniał obóz internowania przeznaczony dla byłych żołnierzy Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej^[17].

 Osobny artykuł: Historia Ukraińców w Aleksandrowie Kujawskim.

Podczas okupacji niemieckiej w latach 1943–1945 miasto nosiło nazwę Weichselstädt. Zostało zdobyte po walce z armią niemiecką 22 stycznia 1945 roku przez oddziały 125 korpusu 47 Armii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej^[18]. Po wojnie na pl. 1 Maja ustawiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej^[19].

Część miejscowej ludności niemieckiej nie ewakuowała się przed inwazją sowiecką – zostali oni skierowani do obozu utworzonego w budynku "Młyna Parowego". Obóz podlegał PUBP w Aleksandrowie Kujawskim. Straż obozową stanowili funkcjonariusze spontanicznie powstałej Milicji Obywatelskiej. Na terenie obozu dochodziło do maltretowania więźniów i morderstw. Wiosną 1945 r. na terenie żwirowni „Halinowo” oraz w okolicy „Młyna Parowego” zabito prawdopodobnie ok. 125 Niemców. Obóz istniał do czasu skierowania części uwięzionych do prac przymusowych na terenie powiatu, innych skoncentrowano w obozie w Potulicach, gdzie wielu z nich nie doczekawszy się przesiedlenia poniosło śmierć^[20].

W 1951 roku na pl. 1 Maja (ob. 3 Maja) stanął Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Został zniszczony w 1990 roku a na jego miejscu postawiono pomnik z okazji 200 rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja^[21]

Po wojnie do 1975 r. Aleksandrów również był siedzibą powiatu, należącego wówczas do województwa bydgoskiego, a w latach 1975–1998 do województwa włocławskiego. Po ponownej reformie w 1999 r. stał się siedzibą władz powiatu aleksandrowskiego województwa kujawsko-pomorskiego.

Gospodarka

Aleksandrów jest ośrodkiem przemysłu metalowego, poligraficznego oraz spożywczego. Przemysł tworzyw sztucznych, ceramiczny oraz drzewny. Znany z wyrobów wikliniarskich. W mieście znajduje się również filia ciechocińskiego sanatorium. W mieście znajdują się: 2 sklepy sieci Biedronka, dwa sklepy Netto, Rossmann oraz Bricomarché, Lidl, Polo oraz trzy markety Dino.

Do największych zakładów należą^{[potrzebny przypis]}:

• Zakłady Odkrywkowe i Mechaniczne Górnictwa Skalnego Budkrusz
• Wytwórnia silosów Bin
• Kujawskie Zakłady Poligraficzne Druk-Pak S.A.
• Grados sp. z o.o. producent owocowych i nieowocowych półproduktów do wyrobów cukierniczych, piekarskich i lodowych
• WIP Sp. z o.o. Producent preform i butelek PET
• Oddział K-PTS S.A.
• Dalgety Agra Polska
• Aleks-Fruit
• Zakład Przemysłu Mięsnego Dróbaleks
• Styro-Mar
• Producent opakowań jednorazowych PolKrys
• Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej PEC
• Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Wodociągowej
• Surowce Mineralne Sp. z o.o.
• Aleksandrowskie TBS Sp. z o.o.
• PPHU Morze Mleka

Transport

Transport drogowy

Przez teren miasta przebiega droga 266 (Konin – Sompolno – Piotrków Kujawski – Radziejów – Aleksandrów Kujawski – Ciechocinek). 4 km od Aleksandrowa w Służewie przebiega droga 250, która łączy miasto z drogą 15 w kierunku Inowrocławia oraz Poznania.

W pobliżu miasta przebiega 91 (Gdańsk – Toruń – Włocławek – Łódź – Katowice – Cieszyn) oraz pod miastem w miejscowości Odolion znajduje się węzeł drogowy „Ciechocinek” na autostradzie A1 (E75).

Transport kolejowy

 Osobny artykuł: Aleksandrów Kujawski (stacja kolejowa).

Aleksandrów Kujawski jest lokalnym węzłem kolejowym. Linia 18 Kutno-Piła Główna ma tutaj swoje odgałęzienie do Ciechocinka 245.

Edukacja

Przedszkola

• Przedszkole Samorządowe nr 1 im. Juliana Tuwima, ul. Wojska Polskiego 19
• Przedszkole Samorządowe nr 2, ul. Słowackiego 145
• Niepubliczne Przedszkole „Bim Bam Bino”, ul. Słowackiego 145
• Niepubliczne Przedszkole Zgromadzenia Sióstr Służebniczek im. Edmunda Bojanowskiego, ul. Wojska Polskiego 9
• Niepubliczne Przedszkole „Akademia Malucha”, ul. Kościelna 9

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Polskich Podróżników, ul. gen. Sikorskiego 5
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Józefa Wybickiego, ul. Szkolna 6
• Szkoła Podstawowa nr 4 przy Zespole Szkół Specjalnych nr 3 im. Jana Pawła II, ul. Strażacka 22
• Szkoła Podstawowa Towarzystwa Salezjańskiego im. Św. Jana Bosko, ul. Chopina 24

Szkoły ponadpodstawowe

• Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Salezjańskiego im. Kardynała Augusta Hlonda, ul. Chopina 24
• Zespół Szkół nr 1 Centrum Kształcenia Praktycznego, ul. Wyspiańskiego 4
• Zespół Szkół nr 2 im. mjr. Henryka Dobrzańskiego „HUBALA”, ul. Sikorskiego 2
• Szkoła Techniczna BZDZ, ul. Długa 8

Kultura

Od 1920 r. w mieście istnieje Miejski Związkowy Klub Sportowy Orlęta Aleksandrów Kujawski Jest również Miejskie Centrum Kultury, w którym jeszcze parę lat temu działało kino. Rolę najprężniejszego ośrodka kultury przejął klub „Fado”, który stanowi obecnie najaktywniejsze kulturowo miejsce.Do miasta zajeżdża objazdowe Kino Visa^[22].

Od kilkunastu lat w Aleksandrowie, Ciechocinku i na Łazieńcu, w domu rodzinnym Edwarda Stachury ma miejsce cykliczna impreza znana pod nazwą „Biała Lokomotywa”, która skupia środowisko artystów zajmujących się nie tylko słowem pisanym, ale i muzyką oraz teatrem.

Oprócz tego od kilku lat miasto organizuje „Stachuriadę”, również będącą imprezą poświęconą Edwardowi Stachurze.

Od 1907 roku działa Orkiestra Dęta Ochotniczej Straży Pożarnej w Aleksandrowie Kujawskim, licząca ponad 30 muzyków^[23].

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół Boży w Chrystusie:
  • Chrześcijańska Wspólnota „Jezus Król”^[24]
• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia Przemienienia Pańskiego^[25]
  • parafia NMP Wspomożenia Wiernych^[26]
• Kościół Zielonoświątkowy:
  • zbór Betel^[27]
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:
  • kaplica św. Aleksandra Newskiego (filialna wobec parafii św. Mikołaja w Toruniu)^[28]
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Aleksandrów Kujawski (Sala Królestwa ul. Graniczna 16B)^[29]

Turystyka i zabytki

Miasto stanowi miejsce kuracji solankowych oraz zaplecze mieszkaniowe i usługowe Ciechocinka i Torunia. Do najważniejszych zabytków należą dworzec kolejowy, w którego apartamentach 4 września 1879 r. car Aleksander II Romanow przyjął cesarza niemieckiego Wilhelma I Hohenzollerna oraz neogotycki kościół pw. Przemienienia Pańskiego wzniesiony w latach 1882–1886, a rozbudowany przed 1899 r.

Wykaz zarejestrowanych zabytków nieruchomych na terenie miasta^[30]:

• kościół parafii pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego z 1896 r., nr 316/A z 29.07.1993 r.
• klasztor ss. służebniczek Najświętszej Maryi Panny z 1890 r., nr 329/A z 28.12.1993 r.
• zespół cmentarza Rzymskokatolickiego z drugiej połowy XIX w., przy ul. Chopina, obejmujący: cmentarz, kaplica oraz ogrodzenie z bramą, nr 363/A z 07.06.1995 r.
• cmentarz wojenny (żołnierzy rosyjskich) ofiar I wojny światowej, nr 362/A z 07.06.1995 r.
• zespół pałacowy rodziny Trojanowskich, obejmujący: pałac z ok. 1864 r. i park z pierwszej połowy XIX w., nr 161/A z 16.10.1984 r.
• szkoła realna, obecnie liceum salezjanów z 1913-1916 r. przy ul. Chopina 24, nr 335/A z 17.02.1994 r.
• zespół dworca kolejowego, obejmujący: dworzec kolejowy z drugiej połowy XIX w., wieżę ciśnień z 1895 r., 3 domy mieszkalne, przy ul. Wojska Polskiego 8, 10, 14 z lat 1893–1895 i skwer, nr 423/A z 30.12.1998 r.
• plebania prawosławna, obecnie dom i kaplica prawosławna z 1893 r., przy ul. Wojska Polskiego 4, nr A-1350 z 11.02.2008 r.

W 2011 r. ustanowiono pomnikiem przyrody lipę drobnolistną o obwodzie 320 cm rosnącą przy ul. Kochanowskiego i nazwie „Urszulka”^[31].

 Osobne artykuły: Szlaki turystyczne powiatu aleksandrowskiego i Ukraiński Cmentarz Wojskowy w Aleksandrowie Kujawskim.

Sąsiednie gminy i miejscowości

Aleksandrów Kujawski (gmina wiejska), Wielka Nieszawka

Miasta partnerskie

Miasto partnerskie	Kraj
Ivančice	Czechy
Valka	Łotwa

Zobacz też

• Powiat nieszawski
• Synagoga w Aleksandrowie Kujawskim
• Cmentarz żydowski w Aleksandrowie Kujawskim
• Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Aleksandrowie Kujawskim

Przypisy

Bibliografia

• Aleksandrów Kujawski. Zarys dziejów, pod red. A. Cieśli, Aleksandrów Kujawski 2009.
• M. Pawlikowski: Syn ziemi radomszczańskiej. Życie i działalność posła na Sejm II Rzeczypospolitej ks. dr. Władysława Chrzanowskiego 1886-1933. Strzałków: 2011. ISBN 978-83-933262-0-4.
• Robert Stodolny: Od Aleksandrowa do Aleksandrowa Kujawskiego. Studia i szkice historyczne. Iwonicz-Zdrój: Wydawnictwo Mons Admirabilis, 2015. ISBN 978-83-936428-8-5. OCLC 909102604.
• Robert Stodolny, Krew za krew: ze stosunków polsko-niemieckich w powiecie nieszawskim (aleksandrowskim) w latach 1945–1950, Iwonicz-Zdrój 2020 .brak strony (książka)
• Robert Stodolny: Żydzi, komunizm, antysemityzm. Aleksandrów Kujawski – analiza przypadku. Iwonicz-Zdrój: 2017. ISBN 978-83-947603-5-9.
• E. Wiszka: Emigracja ukraińska w Polsce 1920-1939. Toruń: 2005.
• Bolesław Dolata: Wyzwolenie Polski 1944-1945. Warszawa: 1971.

Linki zewnętrzne

• Aleksandrów Kujawski
• Historia Żydów w Aleksandrowie Kujawskim na portalu Wirtualny Sztetl
• Aleksandrów (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 28 .