Amarylkowate

Amarylis nadobny

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

amarylkowate

Nazwa systematyczna

Amaryllidaceae J. St.-Hil.
Expos. Fam. Nat. 1: 134. Feb-Apr 1805

Multimedia w Wikimedia Commons

Hasło w Wikisłowniku

Amarylkowate (Amaryllidaceae J. St.-Hil.) – rodzina bylin jednoliściennych. Systematyka rodziny była przedmiotem daleko idących zmian na przełomie XX i XXI wieku. W ujęciu systematycznym APG III (2009) i APG IV (2016) obejmuje w randze podrodzin, obok amarylkowych, czosnkowe i agapantowe (wcześniej traktowane zwykle jako odrębne rodziny)^[2]. Należą tu 73 rodzaje, których przedstawiciele występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych^[2]. Wiele gatunków z rodzaju czosnek to popularne warzywa. Spożywane są też rośliny z rodzaju Tulbaghia i Nothoscordum. Rośliny z podrodziny amarylkowych są trujące, ale stosowane były w praktykach szamańskich do wywoływania halucynacji. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne^[3]. Rośliny z podrodziny amarylkowych zawierają alkaloidy amarylkowate, należące do grupy alkaloidów izochinolinowych, o właściwościach leczniczych znanych już w starożytnej Grecji, takie jak likoryna i galantamina, stosowana w leczeniu choroby Alzheimera^[4].

Morfologia

Pokrój: Rośliny z podziemnymi, mięsistymi cebulami i kłączami okrytymi pozostałościami obumarłych liści^[2].
Liście: Ulistnienie skrętoległe, dwurzędowe. Liście unifacjalne, płaskie lub cylindryczne na przekroju; najczęściej nitkowate lub równowąskie, rzadziej lancetowate do jajowatych; zazwyczaj siedzące, rzadko ogonkowe^[3].
Kwiaty: Kwiaty zebrane w baldachy (rzadko pojedyncze lub tworzące kłos (Allium spicatum), stanowiące skrócone kwiatostany wierzchotkowe. Baldach podparty jest 1-2 do kilku, czasem zrośniętymi ze sobą, listkami okrywy, często obejmującej w całości nie rozwinięty kwiatostan. Kwiaty obupłciowe o budowie promienistej lub dwubocznie symetrycznej. Okwiat złożony jest z 6 (rzadko 3 lub 5), wyrastających w dwu okółkach, zrośniętych przynajmniej u nasady listków, czasem tworzących rurkę. Między listkami a pręcikowiem występują przydatki, czasem okazałe i tworzące powabnię. Pręcików jest zwykle 6 (rzadko 18 lub więcej), przyrośniętych do podstaw listków okwiatu. Najczęściej w obu okółkach jednakowe; zazwyczaj wolne, rzadziej pozrastane (zrośnięte podstawami nitki są u części gatunków czosnku Allium); w dwu okółkach (3+3). Prątniczki występują rzadko, w liczbie 3 lub 4. Pylniki przytwierdzone do nitek grzbietami, zwrócone są do środka kwiatu, otwierają się podłużnym pęknięciem lub porami. Zalążnia górna lub dolna, trójkomorowa, powstaje z trzech owocolistków. Miodniki występują u podstawy lub na szczycie zalążni^[3].
Owoc: Sucha pękająca torebka, rzadziej niepękająca lub jagoda^[3].

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina stanowi grupę siostrzaną szparagowatych Asparagaceae s.l. i w opisanym tu ujęciu opisana została po raz pierwszy w systemie APG III w 2009. Przy czym ścisłe powiązania filogenetyczne wcześniej odrębnie klasyfikowanych rodzin (amarylkowatych, czosnkowatych i agapantowatych) wskazywane były już w systemie APG II (sugerowano w nim możliwość połączenia tych taksonów w jedną rodzinę czosnkowatych Alliaceae s.l.)^[2].

Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:

←

storczykowate Orchidaceae

Boryaceae

Blandfordiaceae

Lanariaceae

	asteliowate Asteliaceae

	przyklękowate Hypoxidaceae

	Ixioliriaceae

	Tecophilaeaceae

Doryanthaceae

kosaćcowate Iridaceae

Xeronemataceae

złotogłowowate Asphodelaceae

	amarylkowate Amaryllidaceae

	szparagowate Asparagaceae

Podział rodziny na podrodziny i plemiona według Angiosperm Phylogeny Website i National Plant Germplasm System 2021^[2]^[5]

Podział rodziny opublikowany został także w 2009 r. przez Chase'a, Reveala i Faya^[6]. Lista zaakceptowanych nazw rodzajów według Plants of the World Online^[7].

Podrodzina agapantowe (Agapanthoideae Endlicher)

Jeden rodzaj z 9 gatunkami występującymi w południowej Afryce:

Agapanthus L'Hér. – agapant

Podrodzina czosnkowe ( Allioideae Herbert)

Osobny artykuł: czosnkowe.

Takson obejmujący 13 rodzajów łączonych w 3 plemiona. Spośród 795 gatunków aż 690 należy do rodzaju czosnek (Allium). Przedstawiciele wyróżniają się górną zalążnią, obecnością styloidów, rurek mlecznych oraz związków siarki, będących allilowymi pochodnymi cysteiny, nadających roślinom charakterystyczny zapach^[2]:

Plemię Allieae Dumortier:

Allium L. – czosnek

Plemię Tulbaghieae Meisner:

Tulbaghia L. – tulbagia

Plemię Gilliesieae Baker:

Gilliesia Lindl. – ubogla
Ipheion Rafinesque – ifejon
Latace Phil.
Leucocoryne Lindl.
Miersia Lindl.
Nothoscordum Kunth – notoskordum
Schickendantziella Spegazzini
Trichlora Baker
Tristagma Poepp.

Podrodzina amarylkowe (Amaryllidoideae Burnett)

Przedstawiciele wyróżniają się dolną zalążnią, okazałymi kwiatami oraz obecnością alkaloidów amarylkowatych (norbelladyny) i aminokwasów niebiałkowych. Należy tu ok. 60^[7]–75^[2] rodzajów z ponad 900 gatunkami. Łączone są one w 14 plemion, których relacje filogenetyczne w znacznym stopniu są poznane, jednak wciąż podlegają modyfikacjom^[2]:

Plemię Amaryllideae Dumortier

Amaryllis L. – amarylis
Ammocharis Herb.
Boophone Herb.
Brunsvigia Heist.
Crinum L. – ponętlin, kryn, kryna
Crossyne Salisb.
Hessea Herb. – krętolin
Namaquanula D.Mull.-Doblies & U.Mull.-Doblies
Nerine Herb. – nerina
Strumaria Jacq. ex Willd. – zamiłostka

Plemię Calostemmateae D. & U. Müller-Doblies

Calostemma R.Br. – wyszczerzka
Proiphys Herb.

Plemię Cyrtantheae Traub

Cyrtanthus Aiton

Plemię Haemantheae Hutchinson

Apodolirion Baker
Clivia Lindl. – kliwia
Cryptostephanus Welw. ex Baker
Gethyllis L. – powoń
Haemanthus L. – krasnokwiat
Scadoxus Raf.

Plemię Lycoridae D. Müller-Doblies & U. Müller-Doblies

Lycoris Herb.
Ungernia Bunge

Plemię Galantheae Parlatore

Acis – Salisb.
Galanthus L. – śnieżyczka, przebiśnieg
Leucojum L. – śnieżyca

Plemię Pancratieae Dumortier

Pancratium L. – pankracjum

Plemię Narcisseae Lamarck & de Candolle

Narcissus L. – narcyz
Sternbergia Waldst. & Kit. – sternbergia

Plemię Griffinieae Ravenna

Griffinia Ker Gawl.
Worsleya (W. Watson ex Traub) Traub

Plemię Hippeastreae Sweat

Eremolirion Nic.García
Hippeastrum Herb. – zwartnica, hipeastrum
Phycella Lindl. – barwotlina
Pyrolirion Herb. – ogniar
Rhodolirium Phil.
Sprekelia Heist. – sprekelia
Traubia Moldenke
Zephyranthes Herb. – zefirant

Plemię Eustephieae Hutchinson

Chlidanthus Herb. – klidant
Eustephia Cav. – ognizierka
Hieronymiella Pax

Plemię Eucharideae Hutchinson

Caliphruria Herb.
Eucrosia Ker Gawl.
Mathieua Klotzsch
Phaedranassa Herb. – brzętka
Plagiolirion Baker
Rauhia Traub
Stenomesson Herb.
Urceolina Rchb.

Plemię Hymenocallideae Small

Hymenocallis Salisb. – błonczatka, hymenokalis
Ismene Salisb. ex Herb. – ismena
Leptochiton Sealy

Plemię Clinantheae Meerow

Clinanthus Herb.
Pamianthe Stapf
Paramongaia Velarde

Podział nieustalony:

Cearanthes Ravenna
Hannonia Braun-Blanq. & Maire
Lapiedra Lag.
Vagaria Herb.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-02-12] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 170-171. ISBN 978-1-84246-634-6.
↑ AgataA. Ptak AgataA., Autoreferat, Kraków: Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, 2014 .
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-13]. (ang.).
↑ Chase, M. W. Reveal, J. W., & Fay, M. F. 2009. A subfamilial classification for the expanded asparagelean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 132-136
↑ ^a ^b Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-13]. (ang.).