Cząber

Morfologia (cząber górski)

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

cząber

Nazwa systematyczna

Satureja L.
Sp. Pl. 567. 1 Mai 1753

Typ nomenklatoryczny

Satureja hortensis L.^[3]

Multimedia w Wikimedia Commons

Hasło w Wikisłowniku

Cząber (Satureja L.) – rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Obejmuje ok. 38^[4]–50^[5] gatunków. Występują one w basenie Morza Śródziemnego (w tym 12 gatunków w Europie^[6]) oraz w południowo-zachodniej Azji, sięgając na wschodzie po Iran^[4]. Rośliny te zasiedlają miejsca suche i słoneczne, w tym także klify nadmorskie^[6]. Aromatyczne liście używane są jako przyprawy, w szczególności wykorzystuje się w tym zakresie cząber ogrodowy, w mniejszym stopniu cząber górski o słabszym aromacie^[4].

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne, zarówno jednoroczne jak i byliny, a także krzewinki. Osiągają do 50 cm wysokości^[6].
Liście: Naprzemianległe, całobrzegie, równowąskie do jajowatych^[6].
Kwiaty: Zebrane w okółkach wspartych liśćmi w szczytowej części pędu lub w luźnych wierzchotkach. Kielich zrosłodziałkowy, z 5 ząbkami na szczycie i 10 (rzadziej 11 do 13) żyłkami przewodzącymi na rurce. Korona pięciopłatkowa, biała lub fioletoworóżowa. Płatki tworzą rurkę zakończoną dwoma wargami, górną niepodzieloną lub z wcięciem na szczycie i dolną z trzema łatkami. Cztery pręciki, schowane w rurce korony. Zalążnia złożona z dwóch owocolistków, dwukomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, z dwudzielnym znamieniem o równych ramionach^[6].
Owoce: Czterodzielne rozłupnie, rozpadające się na cztery pojedyncze rozłupki^[6].

Systematyka

Synonimy^[7]

Argantoniella G. López & R. Morales, Ceratominthe Briq., Euhesperida Brullo & Furnari, Oreospacus Phil.

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Należy do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.), która jest jednym z kladów w obrębie rzędu jasnotowców (Lamiales) Bromhead z grupy astrowych spośród roślin okrytonasiennych^[2].

Pozycja w systemie Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takhtajan, rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), podrząd Lamiineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jasnotowate (Lamiaceae Lindl.), podrodzina Saturejoideae Kostel., plemię Saturejeae Benth., rodzaj cząber (Satureja L.)^[8]:

Wykaz gatunków^[5]^[9]

Satureja adamovicii Šilić
Satureja aintabensis P.H.Davis
Satureja amani P.H.Davis
Satureja atropatana Bunge
Satureja avromanica Maroofi
Satureja bachtiarica Bunge
Satureja boissieri Hausskn. ex Boiss.
Satureja bzybica Woronow
Satureja × caroli-paui G.López
Satureja cilicica P.H.Davis
Satureja coerulea Janka – cząber błękitny
Satureja cuneifolia Ten.
Satureja × delpozoi Sánchez-Gómez, J.F.Jiménez & R.Morales
Satureja edmondii Briq.
Satureja × exspectata G.López
Satureja fortii Pamp.
Satureja fukarekii Šilić
Satureja hellenica Halácsy
Satureja hintoniorum B.L. Turner
Satureja hortensis L. – cząber ogrodowy
Satureja horvatii Šilić
Satureja icarica P.H.Davis
Satureja innota (Pau) Font Quer
Satureja intermedia C.A.Mey.
Satureja intricata Lange
Satureja isophylla Rech.f.
Satureja jalapensis Briq.
Satureja kallarica Jamzad
Satureja kermanshahensis Jamzad
Satureja khuzistanica Jamzad
Satureja kitaibelii Wierzb. ex Heuff.
Satureja laxiflora K.Koch
Satureja linearifolia (Brullo & Furnari) Greuter
Satureja macrantha C.A.Mey.
Satureja metastasiantha Rech.f.
Satureja montana L.3 – cząber górski
Satureja mutica Fisch. & C.A.Mey.
Satureja nabateorum Danin & Hedge
Satureja × orjenii Šilić
Satureja pallaryi J.Thiébaut
Satureja parnassica Heldr. & Sart. ex Boiss.
Satureja pilosa Velen.
Satureja rumelica Velen.
Satureja sahendica Bornm.
Satureja salzmannii (Kuntze) P.W.Ball
Satureja spicigera (K.Koch) Boiss.
Satureja spinosa L.
Satureja subspicata Bartl. ex Vis. – cząber dalmatyński
Satureja taurica Velen.
Satureja thymbra L.
Satureja thymbrifolia Hedge & Feinbrun – cząber macierzankolistny
Satureja visianii Šilić
Satureja wiedemanniana (Avé-Lall.) Velen.

Zastosowanie

Należy tu kilka ważnych gatunków przyprawowych, z których najczęściej uprawiane i stosowane są cząber ogrodowy i górski. Uzyskuje się z nich przyprawę o nazwie czubrica.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-01-10].
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 829, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b Satureja. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-04-02].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 291. ISBN 0-333-74890-5.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-12-27].
↑ James L. Reveal System of Classification. PBIO 250 Lecture Notes: Plant Taxonomy. Department of Plant Biology, University of Maryland, 1999.Systematyka rodzaju Satureja według Reveala
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 158. ISBN 978-83-925110-5-2.