Jasnotowate

Jasnotowate

Jasnota biała
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Nazwa systematyczna
Lamiaceae Lindl. Intr. Nat. Syst. Bot., ed. 2: 275. Jul 1836
Synonimy
nom. alt.: Labiatae Juss.
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Jasnotowate, wargowe (Lamiaceae Lindl., Labiatae Juss.^[a]) – rodzina roślin z rzędu jasnotowców (Lamiales Bromhead). Należy do niej ponad 7,2 tysiąca gatunków reprezentujących 236 rodzajów^[2]. Występują na całym świecie z wyjątkiem okolic okołobiegunowych. Mają kilka centrów zróżnicowania, przy czym najbardziej charakterystyczne są dla obszaru śródziemnomorskiego^[3]. Wiele gatunków z tej rodziny zawiera olejki eteryczne i znalazły zastosowanie w medycynie, kosmetyce oraz jako przyprawy. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, a gatunki drzewiaste dostarczają wartościowego drewna^[4].

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzina jest kosmopolityczna^[4] z całym szeregiem obszarów wysokiego zróżnicowania. Należą do nich: rejon Morza Śródziemnego wraz z południowo-zachodnią Azją, Afryka na południe od Sahelu wraz z Madagaskarem, Chiny, Australia, Ameryka Południowa, Meksyk i Stany Zjednoczone oraz południowo-wschodnia Azja. Do najszerzej rozprzestrzenionych gatunków należy głowienka pospolita Prunella vulgaris. Do rodzajów o najbardziej rozległym zasięgu z centrum zróżnicowania w strefie międzyzwrotnikowej należą: niepokalanek Vitex, klerodendron Clerodendrum, pięknotka Callicarpa, bazylia Ocimum i Hyptis. Z kolei w strefach umiarkowanych najbardziej zróżnicowane, ale obecne w strefie tropikalnej na obszarach górskich są rodzaje: dąbrówka Ajuga, tarczyca Scutellaria, czyściec Stachys, szałwia Salvia, mięta Mentha i klinopodium Clinopodium. Do obszarów o największym zróżnicowaniu rodzajów należą Chiny, gdzie występuje ich około 100. Obszar indomalajski jest centrum zróżnicowania podrodzin Symphorematoideae i Viticoideae. Australia jest miejscem występowania przedstawicieli endmicznej dla tego kontynentu podrodziny Prostantheroideae^[5].

Do flory Polski (rośliny rodzime i obce zadomowione) należą przedstawiciele rodzajów^[6]:

Morfologia

W dawniejszych ujęciach systematycznych do rodziny zaliczano głównie rośliny zielne o charakterystycznie czworodzielnej zalążni i wyniesionym pod nią dnie kwiatowym. Po ustaleniu składu obejmującego jednolitą grupę ze względu na wspólne pochodzenie w rodzinie znalazły się liczne taksony drzewiaste i krzaczaste z tropików o niepodzielonej zalążni, reprezentujące formy bardziej pierwotne w obrębie jasnotowatych^[3].

Pokrój

Rośliny jednoroczne, byliny, krzewy, pnącza (rzadko) i drzewa, zarówno niewielkie, jak i przekraczające 30 m wysokości (teczyna wyniosła). Łodyga jest czterokanciasta u roślin zielnych^[3] i młodych pędów roślin drzewiastych. Rośliny zwykle aromatyczne, pokryte gruczołowatymi włoskami^[4].

Liście

Ulistnienie nakrzyżległe, rzadko skrętoległe (niektóre gatunki Aeollanthus) lub okółkowe^[3]. Pozbawione przylistków^[4]. Zwykle pojedyncze, czasem okazałe (u Tectona do 35 cm długości), w bardzo różnym stopniu piłkowane lub wcinane, czasem głęboko podzielone (np. lawenda) lub złożone – trójlistkowe (Cedronella), dłoniasto złożone (niepokalanek) lub pierzasto złożone (Petraeovitex), czasem nawet dwukrotnie pierzasto złożone (niektórzy przedstawiciele rodzaju plektrantus)^[3]. U wielu przedstawicieli na spodniej stronie liści i na ogonku obecne są pozakwiatowe miodniki^[4].

Kwiaty

Zebrane w kwiatostany wierzchotkowe zwykle dwuramienne, rzadziej jednoramienne, luźne lub silnie skupione w okółkach, zwykle wsparte licznymi przysadkami^[3], czasem powiększonymi i barwnymi. Wierzchotki tworzą złożone wiechy, główki i kłosy^[4]. Kwiaty są obupłciowe^[4], zrosłopłatkowe i wyraźnie grzbieciste, czasem wtórnie prawie promieniste. Kielich zrosłodziałkowy, dwuwargowy lub promienisty, 5-ząbkowy. Korona rzadko niemal promienista, zazwyczaj dwuwargowa; warga górna dwudzielna, powstała ze zrośnięcia dwóch płatków; warga dolna trójdzielna, powstała przez zrośnięcie trzech płatków; niekiedy tylko jedna warga – dolna jest dobrze wykształcona. Zwykle cztery pręciki (rzadko 5, 6 lub więcej, do 16^[4]), nierównej długości, dwusilne (wyjątkowo u szałwii występują tylko dwa pręciki). Słupek zwykle dwukrotny, zalążnia złożona z dwóch owocolistków, u wielu rodzajów już w czasie kwitnienia głęboko przedzielona fałszywą przegrodą na cztery guzki, w środku których osadzona jest szyjka słupka, zwykle o dwudzielnym znamieniu. U podstawy zalążni znajduje się pierścieniowaty miodnik^[3].

Owoc

U przedstawicieli o zalążni niepodzielonej pestkowiec z 4 nasionami, u reszty czterodzielna rozłupnia, rozpadająca się na cztery pojedyncze rozłupki^[3]. Owoce ukryte są zwykle w trwałym kielichu^[4]. W przypadku rodzaju Hoslundia kielich podczas owocowania mięśnieje^[3].

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

Jedna z rodzin jasnotowców reprezentujących grupę astrowych w obrębie dwuliściennych właściwych:

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

jasnotowce

Plocospermataceae Carlemanniaceae Oleaceae oliwkowate Tetrachondraceae Peltantheraceae Calceolariaceae Gesneriaceae ostrojowate Plantaginaceae babkowate Scrophulariaceae trędownikowate Stilbaceae Byblidaceae byblisowate Linderniaceae linderniowate Pedaliaceae połapkowate, sezamowate Martyniaceae martyniowate Acanthaceae akantowate Bignoniaceae bignoniowate Schlegeliaceae Lentibulariaceae pływaczowate Thomandersiaceae Verbenaceae werbenowate Lamiaceae jasnotowate Mazaceae Phrymaceae Paulowniaceae paulowniowate Orobanchaceae zarazowate

Relacje filogenetyczne w obrębie rodziny według APweb^[2]

jasnotowate	Prostantheroideae Callicarpoideae Viticoideae Symphorematoideae Nepetoideae Tectonoideae Premnoideae Ajugoideae Peronematoideae Scutellarioideae Cymarioideae Lamioideae

Podział rodziny według APweb^[2][7]

Do rodziny zalicza się 236 rodzajów grupowanych w 10–12 podrodzin.

Podrodzina Prostantheroideae Luersson (syn. Chloanthaceae Hutchinson)

Podrodzina Callicarpoideae Bo Li & Olmstead

• Callicarpa L. – pięknotka

Podrodzina Viticoideae Briquet (syn. Viticaceae Jussieu)

• Pseudocarpidium Millspaugh
• Teijsmanniodendron Koorders
• Vitex L. – niepokalanek

Podrodzina Symphorematoideae Briquet (syn. Symphoremataceae Wight)

• Congea Roxburgh
• Sphenodesme Jack
• Symphorema Roxburgh

Podrodzina Nepetoideae (Dumortier) Luersson

Podrodzina Tectonoideae Bo Li & Olmstead

• Tectona L. f. – teczyna

Podrodzina Premnoideae Bo Li, Olmstead & Cantino

• Cornutia L.
• Gmelina L.
• Premna L.

Podrodzina Ajugoideae Kosteletzky

Podrodzina Peronematoideae Bo Li, Olmstead & Cantino

• Garrettia H. R. Fletcher
• Hymenopyramis Griffith
• Peronema Jack
• Petraeovitex Oliver

Podrodzina Scutellarioideae (Dumortier) Caruel

• Holmskioldia Retzius
• Renschia Vatke
• Scutellaria L. – tarczyca
• Tinnea J. D. Hooker
• Wenchengia C. Y. Wu & S. Chow

Podrodzina Cymaroideae Bo Li, Olmstead & Cantino

• Acrymia Prain
• Cymaria Bentham

Podrodzina Lamioideae Harley

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takhtajan, rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), podrząd Lamiineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jasnotowate (Lamiaceae Lindl.)^[8].

Pozycja w systemie Takhtajana (1997)

Gromada okrytonasienne, klasa Magnoliopsida, podklasa jasnotowe (Lamiidae), nadrząd Lamianae, rząd jasnotowce (Lamiales), rodzina jasnotowate (Lamiaceae).

Pozycja w systemie Cronquista (1981)

Gromada okrytonasienne, klasa Magnoliopsida, podklasa Asteridae, rząd jasnotowce (Lamiales), rodzina jasnotowate (Lamiaceae).

Uwagi

Przypisy