Dziwożona

Zobacz w Wikiźródłach tekst Dziwożona w Encyklopedii staropolskiej

Zobacz hasło dziwożona w Wikisłowniku

Dziwożona (także boginka, mamuna) — demon żeński z wierzeń dawnych Słowian^[1].

Etymologia i regionalizmy

Wyraz „dziwożona” (dzika żona/kobieta) jest w języku polskim pożyczką z języka słowackiego: „diva lena”/ „divá žena” oznaczała „dziką kobietę”, a polski odpowiednik spopularyzowany został przez wydaną w 1855 powieść „Dziwożona” autorstwa Zygmunta Kaczkowskiego^[2].

W języku czeskim wyraz ten występuje jako diva żena, u Hucułów istniała dykaja żena, u Łużyczan wódna żona^[3]. Z kolei na terenach Rusi Czerwonej do opisu dziwożon pasuje wyraz bohynie („boginie”)^[4].

W źródłach dziwożona jest często wymiennie stosowana z mamuną i — przede wszystkim — z boginką. Wyraz „dziwożona” szczególnie stosowany był u górali tatrzańskich^[5], z kolei wyraz diva lena, ale też runa (nawiązanie do mamuna) był w użytku u górali słowackich^[1].

Wygląd i działanie

Dziwożony przedstawiane były jako szkaradne, garbate kobiety, o długich splątanych włosach, czasem z ozdobioną paprocią czerwoną czapeczką na głowie^[6][3][7] oraz z długimi piersiami lub patologicznie wydłużonymi sutkami, które zarzucały sobie na plecy i którymi nawet prały bieliznę^[8][1]. Mieszkały w osypiskach skalnych, w jeziorach (np. Jezioro Żabie^[5]) lub w pieczarach górskich (np. pieczara w okolicach wsi Łopuszna)^[3][6]. Żywiły się zielem „słodyczką”^[7].

Wierzono, że dziwożony porywały młode dziewczęta i młode mężatki. Poza tym porywały dzieci z kołysek, podmieniając je na własne: brzydkie odmieńce, z widocznymi ułomnościami lub niepełnosprawnością umysłową/rozwojową^[9]. Sposobem na odzyskanie dziecka miało być wyniesienie odmieńca na pole/granicę lub śmietnik, tam obicie dziecka rózgą, dodatkowo oblewając je lub pojąc wodą ze skorupki jajka i wypowiadając słowa: Odbierz swoje, oddaj moje. Wtedy dziwożona, poruszona płaczem własnego dziecka, wracała po nie, oddając porwanego noworodka^[7].

Od dziwożon można było się uwolnić albo je odstraszyć, używając kwiatu dziurawca (popul. „dzwonek”, reg. „zwonka”)^[1]. Ten opis zachowań dziwożon i metod ochrony przed nimi jest tożsamy z zapisami wierzeń z różnych terenów odnoszącymi się do boginek^[10].

Regionalne warianty opowieści o dziwożonach, oprócz typowych sytuacji podmiany dziecka lub porwania młodej mężatki/matki, zawierają także opowieści w rodzaju:

• uratowanie porwanej kobiety z rąk dziwożon (kobieta zaczepia napotkanego na brzegu mężczyznę i opowiada mu o swoim losie, następnie razem planują ucieczkę, wykorzystując w ostatnim momencie ochronną moc dziurawca^[7]),
• złapanie dziwożony (np. w rzepie), która następnie ucieka, zostawiając swoją czerwoną czapeczkę. Następnie istota przychodzi regularnie pod okno, prosząc o zwrot czapeczki^[7].

Przypisy

Bibliografia

• B. i A. Podgórscy: Wielka Księga Demonów Polskich — leksykon i antologia demonologii ludowej, Wydawnictwo KOS, Katowice 2005, ISBN 83-89375-40-0.