Języki czadyjskie

Języki czadyjskie – rodzina języków afroazjatyckich, do której należy m.in. zachodnioafrykański język hausa^[1][2]. Do rodziny czadyjskiej zalicza się oprócz hausa ponad 150 języków^[3] używanych w północnej Nigerii, w północnym Kamerunie i w Republice Czadu na południe i południowy wschód od jeziora Czad^[4].

Cechy charakterystyczne

Cechą charakterystyczną języków rodziny czadyjskiej jest ich tonalność^[4], obserwowana m.in. w hausa^[2]. Rodzaje i liczba tonów są jednak zróżnicowane w zależności od języka^[5].

Większość języków tej rodziny charakteryzuje się też występowaniem – oprócz spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych – także spółgłosek glottalizowanych. W wielu językach czadyjskich zwarcie krtaniowe pełni funkcję rozróżniania fonemów, uważa się jednak, że jest to cecha wtórna i nie można jej rekonstruować w prajęzyku protoczadyjskim.

W znanych językach czadyjskich liczba samogłosek waha się od dwóch^[4] (język mandara^[5]) do dziewięciu (tangale). Harmonia wokaliczna jest rzadka.

Szyk wyrazów w zależności od języka i epoki realizuje model VSO lub SVO^[4].

Pochodzenie

Języki czadyjskie są rodziną językową, pochodzą więc od wspólnego prajęzyka – języka protoczadyjskiego. Za ich praojczyznę uznaje się zwykle tereny wokół jeziora Czad. Istnieje jednak kilka rozbieżnych teorii dotyczących chronologii wyodrębniania się języka prodoczadyjskiego i poszczególnych języków rodziny z języka protoafroazjatyckiego – wspólnego przodka języków afroazjatyckich, do których należą czadyjskie. Joseph Greenberg postuluje na przykład, że języki te wykształciły się najpóźniej w VIII tysiącleciu p.n.e. Odmienną chronologię przedstawia natomiast Herrmann Jungraithmayr, argumentując, że badania paleoklimatyczne wskazują na pogorszenie się warunków życia człowieka na północ od jeziora Czad dopiero na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. Jungrathmayr tam właśnie umiejscawia praojczyznę ludów czadyjskich i każe im wędrować stamtąd na wschód i południe.

Zróżnicowanie języków czadyjskich i kontakty językowe

W porównaniu z innymi podrodzinami języków afroazjatyckich języki czadyjskie wykazują się dużą różnorodnością. Podczas gdy niektóre języki z rodziny kuszyckiej czy semickiej są do siebie tak podobne, że uznaje się często za dialekty, niektóre języki czadyjskie są często ledwo rozpoznawalne jako takie. Wynika to z uwarunkowań geograficzno-etnograficznych regionu Środkowego Sudanu, gdzie języki te koegzystowały przez tysiąclecia z niespokrewnionymi z nimi językami nilo-saharyjskimi i nigero-kongijskimi. Tereny te, położone w obszarze dorzeczy Nigru, Benue i Szari-Logon oraz w okolicach jeziora Czad, odznaczały się w głębokiej starożytności dużo wilgotniejszym klimatem niż obecnie. Tworzyło to sprzyjające warunki do osiedlania się tam różnorodnych grup etnicznych. Dodatkowo sawannowe równiny sprzyjały wędrówkom ludów, tak z zachodu na wschód, jak i ze wschodu na zachód. Przyczyniło się do naznaczenia języków czadyjskich silnym wpływem sąsiednich rodzin językowych.

W obrębie samej rodziny afroazjatyckiej języki czadyjskie mają najwięcej cech wspólnych z rodziną kuszycką i rodziną berberyjską.

Klasyfikacja wewnętrzna

Ze względu na fakt, że języki czadyjskie są – z wyjątkiem hausa – stosunkowo słabo poznane, istnieje kilka różnych teorii na temat ich wewnętrznej klasyfikacji.

Według najnowszej klasyfikacji Paula Newmana z 1990 roku istnieją cztery główne gałęzie rodziny języków czadyjskich:

• języki zachodnioczadyjskie (z językami: hausa, gwandara, bole, angas, ron i in.)
• języki biu-mandara (z językami musgu, kotoko, mandara, tera i in.)
• języki wschodnioczadyjskie (z językami somrai, nancere, kera, dangla, mokulu, sokoro i in.)
• języki masa (z językami masa, zime i in.)

Powyższe gałęzie dzielą się według tej klasyfikacji na podgałęzie, grupy i języki. Dokładniejszą klasyfikację przedstawiono w artykułach dotyczących tych jednostek.

Do wcześniejszych klasyfikacji zaliczają się m.in. hipotezy Herrmanna Jungrathmayra i Josepha Greenberga:

Herrmann Jungraithmayr wydzielił tylko trzy podrodziny:

• zachodnią (z językiem hausa)
• centralną (z językiem musgu)
• wschodnią

Joseph Greenberg wyodrębnił natomiast aż dziewięć podrodzin:

• hausa-gwandara
• kotoko
• bata-margi
• hina-gisiga
• gidar
• mandara
• musgu
• bana-masa
• somraj-mubi

Ponieważ języki czadyjskie są ogółem słabo poznane, a w większości nawet nieopisane, żadna z klasyfikacji – łącznie z klasyfikacją P. Newmana – nie może być uznana za ostateczną.

Zobacz też

• języki afroazjatyckie
• języki świata

Przypisy

Bibliografia

• StanisławS. Piłaszewicz StanisławS., EugeniuszE. Rzewuski EugeniuszE., Wstęp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2004, ISBN 83-235-0061-4, OCLC 749258177 .brak strony (książka)
• StanisławS. Piłaszewicz StanisławS., Języki czadyjskie, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, ISBN 83-86483-55-5, OCLC 749621060 .brak strony (książka)
• ZygmuntZ. Frajzyngier ZygmuntZ. (red.), Current Progress in Chadic Linguistics: Proceedings of the International Symposium on Chadic Linguistic, Boulder, Colorado, 1-2 May 1987., Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing [dostęp 2017-12-16]  (ang.).brak strony (książka)

Linki zewnętrzne

• Joseph Lovestrand: Classification and description of the Chadic languages of the Guéra (East Chadic B). citeseerx.ist.psu.edu. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).
• Herrmann Jungraithmayr, Philibus Diyakal: Mushere, a Chadic Language of Five Level Tones. jstor.org, 2013. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).
• Richard Gravina: The phonology of Proto-Central Chadic : the reconstruction of the phonology and lexicon of Proto-Central Chadic, and the linguistic history of the Central Chadic languages. openaccess.leidenuniv.nl, 2014. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).