Zespół pałacowy w Rajczy – zespół pałacowy z XIX wieku w Rajczy w powiecie żywieckim, składający się z pałacu z oficynami, budynku gospodarczego i parku[1], wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego[5]
Historia
Wnętrze pałacu na początku XX wieku, pocztówkaPrzypałacowy budynek gospodarczy, przed nim jeden z pawi, hodowanych na terenie zespołu pałacowego (2019)Pałacowa stajnia i wozownia z izbami mieszkalnymi (2019)Budynek pałacowej elektrowni wodnej
Pierwotną rezydencję wybudowała około 1809 roku Agnieszka z Jordanów Siemońska[3], Anastazy Siemoński przekształcił ją w dwór w 1833 roku[4] lub w latach 40. XIX wieku[3]. W 1854 roku przeszła ona w ręce Teodora Primavesiego[3], który następnie sprzedał ją w 1894 roku[3][6] księciu Eugeniuszowi Lubomirskiemu, który kupił ją dla swego syna Władysławowa Lubomirskiego[3]. W latach 1895–1896 Władysław Lubomirski przebudował pałac[2] w stylu neorenesansowym, nadano mu wygląd zbliżony do obecnego[4]. 4 maja 1914 roku pałac kupił książę Karol Stefan Habsburg[2][3][6], który przeznaczył go w 1916 roku na sanatorium i szpital wojskowy dla żołnierzy[2][3][6]. W 1917 roku[7] pałac został ofiarowany przez księcia Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi na szpital specjalizujący się w leczeniu chorób płuc[3]. W 1940 roku na terenie zespołu pałacowego zorganizowano punkt zborny dla osób objętych Akcją Saybusch[6]. W czasie II wojny światowej pałac służył jako szpital dla żołnierzy Wehrmachtu, w 1945 roku został przejęty przez Sowietów, który zdewastowali wnętrza[2][3]. Obiekt był jednak nadal wykorzystywany jako szpital okręgowy. W 1954 roku utworzono w pałacu Państwowe Sanatorium Przeciwgruźlicze. W 1966 roku pałac był remontowany i po raz kolejny zdewastowany. W latach 1966–1967 dobudowano nowe skrzydło[3], mieszczące kaplicę i świetlicę[5].
W 1991 sanatorium przekształcono w Państwowy Zakład Opiekuńczo Leczniczy. W 1999 roku przeprowadzono kapitalny remont według projektu Edwarda Poskiera[3], od tegoż roku pałac jest siedzibą Samodzielnego Publicznego Zakładu Opiekuńczo Leczniczego dla przewlekle chorych[5].
Obiekt jest częścią zespołu pałacowego, w skład którego wchodzą ponadto park pałacowy o charakterze krajobrazowym, usytuowany u podnóży i na stoku wzgórza Compel. Drzewostan parku jest bogaty gatunkowo i zróżnicowany wiekiem. Drzewa, wśród których przeważają świerki, buki, jesiony i klony, rosną w zgrupowaniach zwartych i luźnych. Wśród nich znajduje się 6 pomników przyrody, w tym 2 sosny wejmutki o obwodzie w pierśnicy 310 cm, lipa drobnolistna o obwodzie 470 cm, klon jawor o obwodzie 340 cm, wiąz górski o obwodzie 320 cm i dąb szypułkowy o obwodzie 310 cm[3].
Poza pałacem do rejestru zabytków nieruchomych wpisano oficyny i budynek gospodarczy z 2. połowy XIX wieku oraz park z 1. połowy XIX wieku pod numerem A-578/88 z 2 maja 1988 roku[1].
↑Jan Zalitacz: Rajcza i okolice. Krosno: Roksana, 1999, s. 14. ISBN 83-87282-95-2.
Bibliografia
Stanisław Figiel i inni: Beskid Żywiecki. Przewodnik. Pruszków: Rewasz, 2012, s. 422. ISBN 978-83-62460-30-4.
Edward Poskier. Ratujmy pałac Lubomirskich w Rajczy!. „Niedziela”, 2001. Kuria Metropolitarna w Częstochowie. ISSN 0208-872X.
Andrzej Ryłko: Szkice do historii Rajczy. [dostęp 2017-08-07].
Edward Wieczorek. „Krajoznawca Górnośląski”, 2017-12. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK.
Hieronim Woźniak. Pałac Lubomirskich w Rajczy. Zakład Opiekuńczo Leczniczy. „Nad Sołą i Koszarawą”, s. 2, 2016-07-15. ISSN 1506-2643.
Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 marca 2017 r. Województwo śląskie. Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 141. [dostęp 2017-08-07].
nr rej. A-577/88 z 2 maja 1988[1], A-578/88 z 2 maja 1988 (park)[1] 
49°30′34″N 19°06′46″E/49,509444 19,112778 
