Chaber
 Morfologia (chaber bławatek) | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | eukarionty | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||||
| Klasa | Magnoliopsida | ||||
| Nadrząd | astropodobne | ||||
| Rząd | astrowce | ||||
| Rodzina | astrowate | ||||
| Podrodzina | Carduoideae | ||||
| Rodzaj | chaber | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Centaurea L. Sp. Pl. 909. 1 Mai 1753[3] | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
| C. paniculata Linnaeus[4] | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| |||||
 | Zobacz kolekcję cytatów o chabrach w Wikicytatach |
Chaber (Centaurea L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych (Asteraceae). Obejmuje według różnych ujęć systematycznych od ok. 250 do ok. 750 gatunków. Zasięg rodzaju obejmuje całą Europę, północną Afrykę i znaczną część Azji (z wyjątkiem jej południowo-wschodniej części). Rośliny z tego rodzaju rosną jako introdukowane na wszystkich innych kontynentach (z wyjątkiem Antarktydy)[3][5].
Naukowa nazwa rodzaju utworzona została na bazie greckiej nazwy kentaureion używanej przez Hipokratesa i Pliniusza Starszego. Stosowana była na określenie rośliny, której sokiem centaur Chiron leczył ranę spowodowaną przez zatrutą strzałę Heraklesa[6].
Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne (gł. chaber górski C. montana, wielkogłówkowy C. macrocephala, piżmowy C. moschata[7]), liczne wykorzystywane są jako lecznicze (np. drapacz lekarski C. benedicta, chaber bławatek C. cyanus, chaber ciemny C. nigra). Różne gatunki z tego rodzaju rosną jako chwasty w uprawach i są uciążliwymi gatunkami inwazyjnymi (np. chaber wełnisty C. solstitialis w Ameryce Północnej i Australii, chaber nadreński C. stoebe w Ameryce Północnej), silnie kolczasty chaber gwieździsty C. iberica identyfikowany jest z biblijnym „ostem”[8].
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodzaju obejmuje północną Afrykę oraz zachodnią, środkową i północną Eurazję[3] (w dawniejszych ujęciach systematycznych zaliczano tu także pojedyncze gatunki występujące w Ameryce Północnej i Australii, współcześnie wyodrębniane do innych rodzajów)[8][5]. Największe zróżnicowanie rodzaju występuje w rejonie Morza Śródziemnego (tylko na Półwyspie Iberyjskim rosną 94 gatunki)[8], wraz z Azją Mniejszą[9] i rejonem Kaukazu (zwłaszcza Armenią)[8].
W Polsce rośnie 7–9 (w zależności od ujęcia systematycznego) gatunków chabrów mających status rodzimych, ponad drugie tyle gatunków jest introdukowanych i zadomowionych lub przejściowo dziczejących[10].
- Gatunki flory Polski (dziko rosnące)[10]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[10], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej The Plants of the World (jeśli jest inna)[3]
- chaber alpejski Centaurea alpestris Hegetschw. & Heer ≡ Centaurea scabiosa subsp. alpestris (Hegetschw.) Nyman
- chaber austriacki, ch. frygijski Centaurea phrygia L.
- chaber barwny Centaurea triumfettii All.
- chaber blady[10], ch. żółtokwiatowy[11] Centaurea diluta Aiton – efemerofit
- chaber bławatek Centaurea cyanus L. – antropofit zadomowiony
- chaber ciemny Centaurea nigra L. – prawdopodobnie antropofit zadomowiony
- chaber driakiewnik Centaurea scabiosa L.
- chaber drobnogłówkowy Centaurea diffusa Lam. – antropofit zadomowiony
- chaber drobnokoszyczkowy Centaurea micranthos S.G.Gmel. ex Hayek – antropofit zadomowiony
- chaber kolący Centaurea calcitrapa L. – efemerofit
- chaber Kotschyego Centaurea kotschyana Heuff. ex W.D.J. Koch
- chaber łąkowy Centaurea jacea L.
- chaber maltański Centaurea melitensis Lam. – efemerofit
- chaber miękkowłosy Centaurea mollis Waldst. & Kit.
- chaber nadreński Centaurea stoebe L.
- chaber ostrołuskowy, ch. łuskowy Centaurea oxylepis (Wimm. & Grab.) Hayek
- chaber owczy Centaurea ovina Pall. ex Willd. – efemerofit
- chaber pannoński Centaurea pannonica (Heuff.) Hayek ≡ Centaurea jacea subsp. angustifolia (DC.) Gremli
- chaber perukowy Centaurea pseudophrygia C.A. Mey. ≡ Centaurea phrygia subsp. pseudophrygia (C.A.Mey.) Gugler
- chaber szorstkogłówkowy Centaurea trichocephala M.Bieb. ex Willd. – efemerofit
- chaber wąskokwiatowy Centaurea tenuiflora DC. – efemerofit
- chaber wąskookrywowy Centaurea stenolepis A.Kern. ≡ Centaurea phrygia subsp. stenolepis (A.Kern.) Gugler
- chaber wełnisty Centaurea solstitialis L. – efemerofit
- chaber wschodni Centaurea orientalis L. – efemerofit
- chaber zaalpejski Centaurea transalpina Schleich. ex DC. ≡ Centaurea nigrescens subsp. transalpina (Mérat) Nyman – efemerofit
Pierwsza nazwa naukowa według publikacji polskojęzycznych, druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej The Plants of the World (jeśli jest inna)[3]
- chaber beheński Centaurea behen L.
- chaber białawy Centaurea dealbata Willd. ≡ Psephellus dealbatus (Willd.) K.Koch
- chaber białolistny Centaurea leucophylla DC. ≡ Psephellus hypoleucus Boiss.
- chaber Debauxa Centaurea debeauxii Godr. & Gren.
- chaber drobnociernisty Centaurea spinulosa Roch. ≡ Centaurea scabiosa subsp. spinulosa (Spreng.) Arcang.
- chaber górski Centaurea montana L.
- chaber jednokoszyczkowy Centaurea uniflora Turra
- chaber karabachski Centaurea karabaghensis Sosn. ≡ Psephellus karabaghensis Sosn.
- chaber kolchidzki Centaurea colchica Sosn. ≡ Psephellus colchicus Sosn.
- chaber lakolistny Centaurea cheiranthifolia Willd.
- chaber nadobny Centaurea bella Trautv. ≡ Psephellus bellus (Trautv.) Wagenitz
- chaber nagoowockowy Centaurea gymnocarpa Moris et de Not.
- chaber pambacki Centaurea pambakensis Sosn. ≡ Psephellus pambakensis Sosn.
- chaber perłowy Centaurea margaritacea Ten. ≡ Centaurea splendens L.
- chaber piękny Centaurea pulcherrima Willd. ≡ Psephellus pulcherrimus (Willd.) Wagenitz
- chaber prosty Centaurea simplicicaulis Boiss. & A.Huet ≡ Psephellus simplicicaulis (Boiss. & A.Huet) Wagenitz
- chaber purpurowy, ch. ciemnopurpurowy Centaurea atropurpurea Waldst. ≡ Centaurea calocephala Willd.
- chaber Rochela Centaurea rocheliana (Heuff.) Dostál ≡ Centaurea jacea subsp. banatica Hayek
- chaber ruski Centaurea ruthenica Lam. ≡ Rhaponticoides ruthenica (Lam.) M.V.Agab. & Greuter
- chaber saloński Centaurea salonitana Vis.
- chaber somchecki Centaurea somchetica Sosn. ≡ Psephellus somcheticus Sosn.
- chaber sztywnołodygowy Centaurea indurata Janka ≡ Centaurea phrygia subsp. indurata (Janka) Stoj. & Acht.
- chaber wielkogłówkowy Centaurea macrocephala Muss. Puschk. ex Willd.
- chaber zaostrzony Centaurea apiculata Ledeb. ≡ Centaurea scabiosa subsp. apiculata (Ledeb.) Mikheev
- chaber piżmowy, ch. pachnący, amberboa piżmowa Centaurea moschata L. ≡ Amberboa moschata (L.) DC.
Morfologia
- Pokrój
- Przeważnie byliny o rozgałęziających się kłączach, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie z korzeniami wrzecionowatymi[9]. Pędy osiągają od 0,2 do 3 m wysokości[5] (u. C. babylonica do 4 m[8]), mogą się wznosić prosto ku górze, podnosić łukowato lub płożyć przy powierzchni gruntu, rozgałęziają się w różnym stopniu, czasem wcale. Pędy są nagie lub owłosione[5].
- Liście
- Skrętoległe, rzadko niepodzielone, częściej pierzastosieczne lub pierzastowrębne[9]. Liście są bezbronne z wyjątkiem C. benedicta. Bliżej szczytu pędu liście są mniejsze[5].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki pojedyncze lub zebrane w złożone baldachogrono[5], rzadko skupione po kilka[9]. Okrywy koszyczków są kuliste, półkuliste lub walcowate[5], osłonięte dachówkowato ułożonymi listkami, zwieńczonymi mniej lub bardziej wydatnymi przydatkami (przyczepkami), czasem frędzlowatymi lub pierzastodzielnymi i twardymi, kolczastymi[9]. Dno koszyczka płaskie[5], pokryte plewinkami podzielonymi na włoski. Zewnętrzne kwiaty w koszyczku zwykle nijakie, o koronie powiększonej, 5- lub 8-łatkowej, skośnie lejkowatej, wewnętrzne kwiaty rurkowate i obupłciowe[9]. Korony mają barwę białą, żółtą, różową, purpurową do niebieskiej[5].
- Owoce
- Niełupki beczułkowate lub spłaszczone, gładkie lub żebrowane, nagie lub owłosione[5]. Puch kielichowy w postaci kilku szeregów włosków krótszych na zewnątrz, dłuższych w środku, czasem zredukowany, nawet zupełnie[9].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w obrębie której klasyfikowany jest do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Centaureinae[13]. Taksonomia rodzaju długi czas była przedmiotem kontrowersji zarówno w zakresie wyodrębniania rodzaju, jak i jego podziału na taksony wewnątrzrodzajowe. Przełom nastąpił dzięki molekularnym analizom filogenetycznym, które wykazały, że dominujące ujęcie rodzaju czyniło zeń takson polifiletyczny[5]. We współczesnym ujęciu Centaurea stanowi jeden z 32 rodzajów w obrębie podplemienia Centaureinae. Klad siostrzany względem rodzaju Centaurea tworzą rodzaje karduncelus Carduncellus, Phonus i krokosz Carthamus[14]. Ze względu na zagnieżdżenie w obrębie rodzaju włącza się do niego tradycyjnie wyróżniane rodzaje, takie jak drapacz Cnicus czy Cyanea[8][3]. Z kolei wyodrębniono z niego zaliczane tu dawniej gatunki, tworzące odrębne linie rozwojowe, m.in. oba gatunki północnoamerykańskie klasyfikowane współcześnie do rodzaju Plectocephalus[5], ale też Rhaponticoides, Psephellus, w niektórych ujęciach także Cyanus[15][16]. W obrębie rodzaju Centaurea wyróżnia się trzy podrodzaje Centaurea, Cyanus i Lopholoma, liczne sekcje i podsekcje[17]. Liczba gatunków tu zaliczanych jest bardzo różnie określana – od ok. 250[8], poprzez ok. 500[5], po ok. 750[3].
- Wykaz gatunków
Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju chaber.
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Centaurea L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-21].
- ↑ Centaurea. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-05-21].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m David J. Keil, Jörg Ochsmann: Centaurea Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-21].
- ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 46. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 343. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c d e f g David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 178, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b c d e f g Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1972, s. 35-36.
- ↑ a b c d e ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 51-52. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
- ↑ Genus Centaurea L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-21].
- ↑ Sonia Herrando-Moraira, the Cardueae Radiations Group. Nuclear and plastid DNA phylogeny of tribe Cardueae (Compositae) with Hyb-Seq data: A new subtribal classification and a temporal diversification framework. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 137, s. 313-332, 2019. DOI: 10.1016/j.ympev.2019.05.001.
- ↑ Greuter, W. 2003b. The Euro+Med treatment Senecioneae and the minor Compositae tribes-generic concepts and required new names, with an addentum to Cardueae. Willdenowia. 33: 245–250
- ↑ Wagenitz, G., Hellwig, F.H. 2000. Psephellus Cass. (Compositae, Cardueae) revisited with a broadened concept. Willdenowia 30: 29–44
- ↑ Hilpold, Andreas; Garcia-Jacas, Núria; Vilatersana, Roser; Susanna de la Serna, Alfonso. Taxonomical and nomenclatural notes on Centaurea: A proposal of classification, a description of new sections and subsections, and a species list of the redefined section Centaurea. „Collectanea Botanica”. 33, s. 001, 2014.
Encyklopedia internetowa:
- PWN: 3884497
- Britannica: plant/Centaurea, plant/basket-flower
- SNL: knoppurt
- DSDE: knopurt
Identyfikatory zewnętrzne:
