Indoeuropejskie prawa głosowe

Indoeuropejskie prawa głosowe – regularne odpowiedniości zachodzące między dźwiękami w różnych językach rodziny indoeuropejskiej. W trakcie jej rozwoju doszło do licznych zmian w pierwotnym, praindoeuropejskim systemie fonetycznym, które można zauważyć w językach potomnych – opisywane są one jako prawa głosowe[1]. Niniejszy artykuł przedstawia niektóre z nich, często spotykane w literaturze językoznawczej.

Procesy fonetyczne, reguły i prawa

Palatalizacja indoeuropejska

 Osobny artykuł: Języki satem.
Mapa. Zachodnia Eurazja. Różne obszary z napisami, ograniczone kolorowymi liniami. Niektóre nachodzą na siebie
Wybrane izoglosy w językach indoeuropejskich ok. 500 lat p.n.e.

     języki kentum

     języki satem

     zmiana *-tt- > *-ss-

     zmiana *-tt- > *-st-

     występowanie augmentu

     zmiana *-bʰ- > *-m- w narzędniku, celowniku i ablatywie l.mn.

Zmiany artykulacji (sposobu wymowy) spółgłosek tylnojęzykowych w późnej fazie rozwoju niektórych dialektów praindoeuropejskich – w językach indoirańskich, bałtosłowiańskich, ormiańskich i albańskich, określanych łącznie jako satemowe[2][3]:

  • początkowa zmiana miękkiego *ḱ w spółgłoskę zwarto-szczelinową *č (o wymowie pośredniej między polskim /ć/ a /cz/), analogicznie zmiana miękkich *ǵ i *ǵʰ w *z;
  • następnie przejście *č > *s (ewentualnie *š /sz/ w bałtyckich lub *ś w indoaryjskich).

Reguła ruki

Zmiana wymowy *s po głoskach *r, *u, *k, *i (a także ich wariantach *r̥, *w, *kʷ, *y) – w językach satemowych[4],

  • przejscie *s > *ṣ (retrofleksyjne) w indoirańskich;
  • przejście *s > *š (/sz/) w bałtosłowiańskich, ormiańskim i albańskim (w samej grupie słowiańskiej dalsze przejście *š > *x /ch/[5]).

Reguła Dybo

Skrócenie długiej samogłoski przed sonantami (*l̥, *m̥, *n̥, *r̥, *i̯, *u̯), jeśli następowała po nich samogłoska akcentowana – w językach italoceltyckich oraz, w nieco innej formie, w germańskich[6].

Reguła Wintera

Wydłużenie krótkiej samogłoski przed spółgłoską zwartą dźwięczną nieprzydechową (*b, *d, *g, *ǵ, *gʷ) – w językach bałtosłowiańskich[7].

Prawo Osthoffa

Skrócenie długiej samogłoski przed sonantami, jeśli następowała po nich kolejna spółgłoska – w wielu gałęziach indoeuropejskich, z wyjątkiem języków indoirańskich i tocharskich[8].

Prawo Brugmanna

Przejście *o > *ā w sylabach otwartych (zakończonych samogłoską) – w językach indoirańskich[9].

Prawo Grassmanna

 Osobny artykuł: Prawo Grassmanna (językoznawstwo).

Zmiana początkowej spółgłoski przydechowej na zwykłą, jeśli kolejną spółgłoską w wyrazie była również przydechowa – w grece i sanskrycie[10].

Prawo Grimma

 Osobny artykuł: Prawo Grimma.

Seria przesuwek spółgłoskowych (sekwencja *g⁽ʷ⁾ʰ > *g⁽ʷ⁾ > *k⁽ʷ⁾ > *x⁽ʷ⁾ /h(ł)/ – każda z podanych głosek, z wyjątkiem ostatniej, uległa w pragermańskim przesunięciu o jedno miejsce w prawo) – w językach germańskich[11].

Prawo Bartholomaego

 Osobny artykuł: Prawo Bartholomaego.

W sekwencji spółgłoski dźwięcznej przydechowej z bezdźwięczną utrata przydechu tej pierwszej oraz zyskanie przydechu i dźwięczności przez drugą – w sanskrycie[12].

Przesuwki ormiańskie

Sekwencje zmian w języku staroormiańskim[13],

  • przejścia *t > tʰ, *d > t, *dʰ > d (pierwsza przesuwka);
  • następnie przejścia t > d, d > t (druga przesuwka, tzw. przesuwka cylicyjska).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Prawo głosowe (fonetyczne), [w:] KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 457, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
  2. ↑ AgnieszkaA. Krygier-Łączkowska AgnieszkaA., Europejczycy, Słowianie, Polacy. Na czym polega pokrewieństwo językowe?, „Kwartalnik Językoznawczy”, 1 (5), 2011, s. 102-103, ISSN 2081-5441 .
  3. ↑ TadeuszT. Milewski TadeuszT., Językoznawstwo, wyd. 7, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 134-135, ISBN 83-01-14244-8, OCLC 749429940 .
  4. ↑ MateM. Kapović MateM. (red.), The Indo-European Languages, wyd. 2, Londyn–Nowy Jork: Routledge, 2017, s. 29, 206, ISBN 978-1-315-67855-9  (ang.).
  5. ↑ DanielD. Collins DanielD., Slavic, [w:] Jared S.J.S. Klein, Brian D.B.D. Joseph, Matthias A.M.A. Fritz (red.), Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, t. 3, Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2018, s. 1430, ISBN 978-3-11-054243-1 [zarchiwizowane]  (ang.).
  6. ↑ PeterP. Schrijver PeterP., Pruners and trainers of the Celtic family tree: the rise and development of Celtic in the light of language contact, [w:] LiamL. Breatnach i inni red., Proceedings of the XIV International Congress of Celtic Studies, held in Maynooth University, 1–5 August 2011, Dublin: School of Celtic Studies, Dublin Institute for Advanced Studies, 2014, s. 196, ISBN 978-1-85500-229-6  (ang.).
  7. ↑ Robert S.P.R.S.P. Beekes Robert S.P.R.S.P., Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 129, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane]  (ang.).
  8. ↑ Benjamin W.B.W. Fortson Benjamin W.B.W., Indo-European Language and Culture. An Introduction, Malden–Oksford: Blackwell Publishing, 2004, s. 64, ISBN 978-1-4051-0316-9 [zarchiwizowane]  (ang.).
  9. ↑ Robert S.P.R.S.P. Beekes Robert S.P.R.S.P., Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 141, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane]  (ang.).
  10. ↑ Prawo Grassmanna, [w:] KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 457, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
  11. ↑ Robert S.P.R.S.P. Beekes Robert S.P.R.S.P., Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 130-131, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane]  (ang.).
  12. ↑ Prawo Bartholomae’go, [w:] KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 457, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
  13. ↑ TadeuszT. Milewski TadeuszT., Językoznawstwo, wyd. 7, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 148, ISBN 83-01-14244-8, OCLC 749429940 .

Bibliografia

  • Robert S.P.R.S.P. Beekes Robert S.P.R.S.P., Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane]  (ang.).
  • DanielD. Collins DanielD., Slavic, [w:] Jared S.J.S. Klein, Brian D.B.D. Joseph, Matthias A.M.A. Fritz (red.), Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, t. 3, Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2018, s. 1430, ISBN 978-3-11-054243-1 [zarchiwizowane]  (ang.).
  • Benjamin W.B.W. Fortson Benjamin W.B.W., Indo-European Language and Culture. An Introduction, Malden–Oksford: Blackwell Publishing, 2004, ISBN 978-1-4051-0316-9 [zarchiwizowane]  (ang.).
  • MateM. Kapović MateM. (red.), The Indo-European Languages, wyd. 2, Londyn–Nowy Jork: Routledge, 2017, {{{s}}}, ISBN 978-1-315-67855-9  (ang.).
  • AgnieszkaA. Krygier-Łączkowska AgnieszkaA., Europejczycy, Słowianie, Polacy. Na czym polega pokrewieństwo językowe?, „Kwartalnik Językoznawczy”, 1 (5), 2011, s. 88-120, ISSN 2081-5441 .
  • TadeuszT. Milewski TadeuszT., Językoznawstwo, wyd. 7, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, ISBN 83-01-14244-8, OCLC 749429940 .
  • KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
  • PeterP. Schrijver PeterP., Pruners and trainers of the Celtic family tree: the rise and development of Celtic in the light of language contact, [w:] LiamL. Breatnach i inni red., Proceedings of the XIV International Congress of Celtic Studies, held in Maynooth University, 1–5 August 2011, Dublin: School of Celtic Studies, Dublin Institute for Advanced Studies, 2015, s. 191-219, ISBN 978-1-85500-229-6  (ang.).